چرا نهج البلاغه در زمان ائمه جمع آوری نشده است؟

«سید رضی» نخستین کسی نبوده که کلمات امیرالمومنان علی علیه السلام را جمع آوری کند و تدوین نماید؛ زیرا مردم به سخنان امام (ع) اهمیت فوق العاده ای می دادند که نسبت به سخن هیچ یک از فصیحان و بلیغان -چه آنها که در جاهلیت وجود داشتند و چه آنها که در اسلام- به این اندازه اهمیت نمی دادند. سخنان آن حضرت، در زمان خودش تدوین یافته و آنها را در همان عصر حفظ می نمودند؛ و عده ای تندنویس بودند که در همان ساعتی که امام (ع) خطبه را القاء می نمود کلمات را می نوشتند. این «زید بن وهب جهنی» است که از اصحاب آن حضرت، و در بسیاری از مجامع همراه وی بوده است و کتاب «خطبه های امیرمومنان» را بر منابر در جمعه ها و اعیاد و ... جمع آوری نموده است.(اتقان المقال، ص 192) و این «حارث اعور همدانی کوفی» است (در سال 65 ه. ق وفات یافته است)که از اصحاب فداکار و از علاقه مندان واقعی امام بوده و حقایق بسیاری از علوم گرفته و برای ما نقل نموده است. او بعضی از خطبه های امام را هنگام سخنرانی می نوشته است. و آن دیگر «اصبغ بن نباته مجاشعی» است که از افراد ویژه و مخصوص امیرمومنان بوده و «عهدنامه مالک اشتر» و «وصیت امام به محمد حنفیه» را نقل کرده است. و این «کمیل بن زیاد» و «نوف بکالی» و «ضرار بن ضمره ضبائی» هستند که قسمتی از سخنان آن حضرت را شنیده، و حفظ کرده و همان طور که شنیده اند برای مردم نقل کرده اند.«جاحظ» که پس از شریف رضی-ره- می زیسته می گوید: «خطبه های علی علیه السلام مدون و محفوظ و مشهور بوده است». (البیان و التبیین، ج 1، ص 83) و «ابن واضح» در کتاب «مشاکله الناس لزمانهم» صفحه 15 می گوید: «مردم از امام علی علیه السلام خطبه هایی حفظ کرده اند ... او چهار صد خطبه خوانده و مردم آنها را حفظ نموده و همان هاست که در بین مردم رایج است و در سخنرانی ها از آنها استفاده می کنند».«مسعودی» در کتاب «مروج الذهب» جلد 2، صفحه 431، درباره خطبه های امام علیه السلام می گوید: «والذی حفظ الناس من خطبه فی سائر مقاماته اربع ماه و نیف و ثمانون خطبه»؛ «چهارصد و هشتاد و چند خطبه را مردم از خطبه های امام علیه السلام حفظ کرده اند».«سبط بن جوزی» در «تذکره الخواص» صفحه 128 می گوید: «سید مرتضی گفته است: چهارصد خطبه از خطبه های امام به دست من رسیده است». و «قطب راوندی» یادآور می شود: «در مکه کتابی دیده که 21 جزء داشته و همه حاوی سخنان امام علیه السلام بوده اند» این بود سخنان دانشمندان مختلفی که بعضی از آنها مدت ها پیش از سید رضی می زیسته اند. و اکنون به بعضی از کتاب هایی که خطبه امام علیه السلام در آنها گرد آمده اشاره می کنیم: این کتاب ها بر دو قسم است، قسمتی از آنها پیش از تدوین «نهج البلاغه» نوشته شده، و قسمتی بعد، که ما تعدادی از آنها که پیش از «نهج البلاغه» نوشته شده در اینجا نام می بریم» 1. کتاب «خطب امیرالمومنین علی المنابر فی الجمع و الاعیاد و غیرها» این کتاب به دست «زید بن وهب جهنی» تألیف شده و ظاهرا نخستین کتابی است که در این باره نوشته شده، زیرا مؤلف آن، هم جاهلیت را درک کرده و هم اسلام را؛ او در زمان حیات پیامبر مسلمان شده است و به سوی پیامبر مهاجرت نموده است اما پیش از رسیدن به خدمت او متوجه شده که پیامبر از دنیا رفته است. او ساکن کوفه بوده و در کتاب امام در جنگ با خوارج، شرکت داشته است. توجه داشته باشید می گوییم او نخستین کسی است که خطبه ها را جمع و تألیف نموده نه اینکه آنها را نوشته زیرا عده ای در همان عصر امام و پای منبر امام خطبه ها و کلمات آن حضرت را نوشته اند. او طبق نوشته کتاب «الاصابه فی معرفه الصحابه» جلد 1، صفحه 567، در سال 96 هجری وفات یافته است. 2. «خطب امیرالمومنین» که « ابو روح فرج بن فروه» از «مسعده بن صدقه» از امام صادق علیه السلام آن را نقل کرده است. یک نسخه از این کتاب به دست سید بن طاووس رسیده که او با خط خود نوشته است: «این کتاب را بعد از سال 200 هجری نوشته است» عین این کتاب به دست شیخ حسن بن سیلمان حلی رسیده که در کتاب خود «منتخب البصائر» خطبه امیر المومنان به نام «مخزون» را از آن نقل کرده است. و شریف رضی خطبه «اشباح» را از این کتاب، و یا کتابی که پس از این ذکر می کنیم نقل نموده است.3. کتاب «خطب امیرالمومنان» نوشته «مسعده بن صدقه عبدی». توجه داشته باشید که مسعده بن صدقه از علماء اهل تسنن است و دارای کتاب های مختلفی، از جمله کتاب نامبرده است. این کتاب تا زمان سید هاشم بحرانی (متوفای سال 1107 یا 1109) موجود بوده است، زیرا وی در کتاب «تفسیر برهان» از آن نقل نموده است.4. کتاب «الخطبه الزهراء لامیر المومنین علیه السلام» این کتاب از جمله کتاب های «ابومخنف لوط بم یحیی» است که در سال 157 وفات یافته؛ باید توجه داشت بعضی خیال کرده اند کتاب مذکور، مربوط به خطبه حضرت زهراء علیها السلام دختر پیامبر (ص) است در صورتی که چنین نیست زیرا در آخر سند کتاب چنین آمده: «از عبدالرحمان جندب از پدرش که گفت: خطب امیرالمومنین سپس خطب را نقل نموده است». 5. کتاب «خطب امیرالمومنین» نویسنده این کتاب «اسماعیل بن مهران بن ابی نصر» مردی که عالم رجالی معروف «نجاشی» او را مرد موثق و مورد اطمینان معرفی می کند و «کشی» او را از اصحاب امام رضا علیه السلام می داند. او کتاب های بسیاری از جمله «الملاحم»، «ثواب القرآن»، «اهلیلجه» و «خطب امیرالمومنین» و ... را تألیف و جمع آوری کرده است.6.کتاب «خطب امیرالمومنین» تألیف سید عبدالعظیم بن عبدالله بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام که یکی از مردان برجسته اهل بیت (ع)، در علم و عمل و اجتهاد و ورع بوده است که ظاهرا همان عبدالعظیم حسنی که در ری مدفون است می باشد.7. کتاب « خطب علی علیه السلام» نوشته «ابراهیم حکم ظهیر فزاری» که جدش ظهیر فزاری از اصحاب امام صادق علیه السلام بوده؛ او کتاب هایی را نوشته که از جمله کتاب مزبور است.8. کتاب «خطب امیرالمومنین علیه السلام» طبق روایت «واقدی» (متوفای سنه 207 هجری). منظور از این واقدی محمد بن عمر بن واقد مدنی است چنانکه در کتاب «الذریعه» جلد 7، صفحه 191 آمده است. قابل توجه اینکه شریف رضی از کتاب «الجمل» واقدی در نهج البلاغه نام به میان آورده و آن را از جمله مصادر کتاب خود می شمارد.9. کتاب «خطب علی علیه السلام» نوشته «نصر بن مزاحم»، نویسنده کتاب های متعددی که از جمله آنها کتاب «صفین» است.10. کتاب «خطب علی علیه السلام» نوشته «ابومنذر هشام بن محمد بن سائب کلبی» که در سال 205 یا 206 هجری از دنیا رفته است.11. کتاب «خطب علی علیه السلام و کتبه الی عماله» نوشته «ابوالحسن علی بن محمد مدائنی» متوفای سال 225 هجری. کتاب «خطب امیرالمومنین» نوشته «صالح بن حماد رازی».12.کتاب «ماه کلمه لعلی بن ابی طالب» که «عمرو بن بحر جاحظ» آنها را از میان سخنان امام برگزیده و قسمتی از آنها را شریف رضی در نهج البلاغه آورده است.13. کتاب «رسائل امیرالمومنین و اخباره و حروبه» نوشته «ابراهیم بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی». (ممکن است منظور از این شخصیت همان «ابراهیم بن محمد سعید بن هلال بن عاصم بم سعد بن مسعود ثقفی» نویسنده کتاب «الغارات» باشد. کتاب «الغارات» به وسیله «انجمن آثار ملی» به چاپ رسیده و شاهد یکی بودن این دو است که درباره آنها نوشته اند او کتاب «المعرفه» را نوشته و به اصفهان برای رواج تشیع مهاجرت نموده است) این بود تعدادی از کتاب هایی که همه آنها پیش از زمان تولد شریف رضی نوشته شده و ما از میان 22 کتابی که نویسنده مصادر نهج البلاغه ذکر کرده آنها را در اینجا نام بردیم. (مصادر نهج البلاغه و اساتیده، چاپ 3، ج 1، ص 48-62بنابراین به خوبی می یابیم که خطبه های امام از زمان خود آن حضرت و پس از او تا زمان شریف رضی کرارا و به دست افراد مختلف نوشته و جمع آوری شده است. (ترجمه و شرح نهج البلاغه، ناصر مکارم شیرازی، ج 1، صص 24-28)توجه به این نکته داشته باشید که سید رضی این خطبه ها را از کتابهایی که قبل ازاو نوشته شده بود جمع آوری کرده است نه اینکه از راویان شنیده باشد . این نشان می دهد که قبل از او این خطبه ها نوشته شده بوده است . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه