سلام، تجارت چیست و با دلالی و ربا چه تفاوتی دارد؟

طبع بشر دوستدار سوداگری و سودداری است. فطرت بشر میل دارد در هر داد و ستد سود معنوی ببرد و به نتیجه مطلوب دست یازد. اما گاهی مسیر و جهت سوداگری صحیح را خوب تشخیص نمی دهد. قرآن کریم طبع و نیز فطرت او را راهنمایی می کند و جهت صحیح را رهنمون شده می فرماید: مال و جان شما سرمایه و کالای شماست. آن را جز به بهای ارزشمند ایمان و آخرت نفروشید: «یا أیّها الّذین امنوا هل أدلُّکم علی تِجارة تُنجیکُم مِن عذاب ألیم تُؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله بأموالکم و أنفسکم ذلکم خیرٌ لکم إن کنتم تعلمون صف/10ـ11؛ ای اهل ایمان آیا شما را به تجارتی سودمند که شما را از عذاب دردناک آخرت نجات بخشد دلالت کنم؟ آن تجارت این است که به خدا و رسول او ایمان آورید و به مال و جان خود در راه خدا جهاد کنید. این کار از هر تجارت برای شما بهتر است اگر دانا باشید». خداوند در آیه دیگر ویژگی های بازرگانی که تجارتش هیچ گاه زیانبار نباشد و از بین نرود را چنین بر شمرده است: «إنّ الّذین یتلون کتاب الله و أقاموا الصّلوة وأنفقوا ممّا رزقناهم سرّاً و علانیةً یرجون تجارة لن تبور فاطر/29؛ آنان که کتاب خدا را تلاوت کرده، نماز بر پا می دارند و از آنچه خدا روزیشان کرده پنهان و آشکار به فقیران انفاق می کنند، از لطف خدا امید تجارتی دارند که هرگز زیان و زوال نخواهد یافت». در این صورت خداوند هم بهشت را نصیب آنان می کند، هم از لغزش هایشان در می گذرد و هم آنان رستگاری بزرگ به دست خواهند آورد: «یغفرلکم ذنوبکم و یُدخلکم جنّاتٍ تجری من تحتها الأنهار ومساکن طیّبةً فی جنّات عدٍن ذلک الفوز العظیم» صف/12 همچنین بازرگانی و تجارت دوست داشتنی و سود آور دیگر دنیا که محبوب شماست یاری خدا و فتح نزدیک و بشارت رحمت به اهل ایمان است: «و أُخری تحبّونها نصر من الله و فتح قریب و بشّر المؤمنین»صف/13 قرآن زیانبارترین معامله را آن دانسته است که انسان گمراهی بخرد و راه راست و هدایت را بفروشد. خداوند چنین انسانی را در گمراهی رها می سازد، به گونه ای که حالت سرگشتگی بر آنان چیره شود: «الله یستهزیء بهم ویمدّهم فی طغیانهم یعمهون أولئک الّذین اشتروا الضّلالة بالهدی فما ربحت تجارتُهم و ماکانوا معتدین بقره/15ـ16؛خداوند در قیامت آنان را به استهزا گیرد و در گمراهی چنان رها کند که در بیابان جهل و گمراهی حیران و سرگردان باشند؛ زیرا ایشان به جای راه راست گمراهی را خریدند و تجارتشان سود نخواهد کرد و راه راست نیافتند». بد معامله ای است که انسان جان خویش را بفروشد و در مقابل آن کفر و سرکشی بخرد؛ یعنی کژ راهه رفتن و به دوزخ افتادن را انتخاب کند: «بئسما اشتروا به أنفسهم آن یکفروا بما أنزل الله بغیاً آن ینزّل الله من فضله علی مَن یشاء من عباده فَباءُ و بغضبٍ علی غضبٍ و للکافرین عذاب مهین؛ بقره/90بد معامله ای با خود کردند که به آنچه خدا نازل کرده کافر شده، راه ستمگری در پیش گرفتند، که چرا خداوند به فضل خویش برخی از بندگان خود را مخصوص گرداند. آنان خشمی تازه از خداوند را افزون بر خشم پیشین الهی برای خود خواستند و در جایگاه غضب خدا قرار دارند و کافران عذابی خوار کننده خواهند داشت». در این تجارت اگر کسی خواهان آخرت باشد و در این راه تلاش کند، مسلماً کوشش او به نتیجه ای مورد قبول خواهد انجامید: «و من أراد الاخرة و سَعی لها سَعیها و هو مؤمن فأولئک کان سَعیهم مشکوراً؛ اسراء/19 و هرکس آخرت را اراده کند و برای رسیدن به آن سعی و کوشش کند، در حالی که مؤمن است کوشش آنان مورد شکر گزاری و تقدیر قرار می گیرد» و خدای سبحان بر کاشتة آخرت خواهان خواهد افزود: «من کان یرید حرث الآخرة نَزِدْ لَه فی حرثه» شوری/20. و پاداشی بهتر از کارش به او خواهیم داد: «من جاء بالحسنة فله خیرٌ منها» قصص/84 از این بالاتر پاداش او ده برابر است: «من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها» انعام/160. و از همه بالاتر تجارتی است که 700 برابر یا 1400 برابر و بیشتر سود کند: «مثل الّذین ینفقون أموالهم فی سبیل الله کمثل حبّةٍ أنبتت سبع سنابل فی کلّ سنبلة مأة حبّة والله یضاعف لمن یشاء والله واسع علیم بقره/261؛ مثل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق کنند مانند دانه ای است که در مزرعه نهاده است و از یک دانه هفت خوشه بروید ودر هر خوشه ای صد دانه باشد که یک دانه 700 دانه شود. خدا بر این مقدار نیز برای هر که خواهد بیفزاید. چه خداوند را رحمت بی انتهاست و به همه چیز احاطه دارد». در چنین تجارتی هم ثواب و بهره دنیاست و هم ثواب و بهرة آخرت: «فَأتهیم الله ثواب الدّنیا و حسن ثواب الاخرة والله یُحبّ المحسنین» آل عمران/148 از این رو مؤمنان از لذّت های مشروع دنیوی و اخروی، مانند: مال حلال، فرزندان، روزی های طیّب و پاکیزه، و زینت و زیورهای الهی بهره شایان دارند؛ آن سان که فرمود: «قُل مَن حَرَّم زینة الله الّتی أخرج لِعِباده والطّیّبات مِنَ الرّزق قُل هی للّذین امنوا فی الحیوة الدّنیا خالصةً یوم القیمة اعراف/32؛ ای پیامبر بگو چه کسی زینت های خدا را که برای بندگان خود آفریده، حرام کرده و از مصرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده است؟ بگو این نعمت ها در دنیا برای اهل ایمان است. خالص اینها و نیکوتر از اینها در آخرت برای آنان خواهد بود». بر خلاف بهرەبرداری کافران و دنیا پرستان که به آنان نیز گفته می شود از متاع دنیا و لذایذ آن بهره جویید. جز این که به سوی آتش خواهید شتافت و در آن مأوا خواهید گزید: «قل تمتّعوا فإنّ مصیرکم إلی النّار ابراهیم/30؛ بگو ای بدبختان این دو روزة دنیا به لذت های دنیوی مشغول باشید که بازگشت شما به آتش دوزخ خواهد بود». بنابراین، بهره اهل ایمان نعمت های خالص است، نه مشوب به عذاب: «خالصةً یوم القیامة» و بهرة اهل لذت های دنیوی مشوب به رنج و درد است. آیة الله جوادی آملی،تفسیر موضوعی قرآن ج 4 (معاد در قرآن) به نقل از سایت تبیان.ربا در اصل لغت به معنای زیاده و شد و نمو است و در اصطلاح فقهی عبارت از این است که کسی پول خود را به عنوان قرض به کسی بدهد و شرط کند که هنگام برگشت مقداری اضافه بدهد این را می گویند ریا که حرام است. اقسام ربا: ربا دو قسم است: 1- ربا در خرید و فروش 2- ربا در قرض.ربای معاوضی و مثلی؛ یعنی در خرید و فروش 1. ربای معاوضی این است که مثلا مقداری از جنسی را که با وزن یا پیمانه می فروشند به زیادتر از همان جنس بفروشد مثلا یک من گندم خوب را به یک من ونیم گندم بفروشد که این ربا و حرام است 2. ربای در قرض این است که مثلا کسی که قرض می دهد شرط کند که زیادتر از مقداری که می دهد بگیرد.مثلیات مانند گندم و جو و برنج و طلا و نقره که اگر هر کدام را با جنس خودش معامله کنند و زیاده بگیرند ربا وحرام است و مقصود از معامله خرید و فروش و صلح و امثال اینهاست.مالی که قرض گرفته شده اگر مثلی باشد مانند آنچه گفته شد هنگام پرداخت آن باید از همان جنس داده شود چه از نظر قیمت ترقی کرده باشد یا تنزل، ولی اگر هر دو طرف راضی باشند قرض گیرنده می تواند از غیر آن جنس بدهد مثلا عوض نقره ای که قرض کرده طلا بدهد بلکه از ابتدا هم قرض دهنده می تواند با قرض گیرنده شرط کند که هنگام پرداخت قرض آن را از جنس دیگر بدهد (تحریرالوسیله امام خمینی، ج 2، ص 422 و 641 و 643) حرام بودن ربا فتوای همه فقهاء از گذشته و حال است. زیرا مطابق نص قرآن و روایات است ولی در بعضی از فروع مسئله ممکن است اختلاف باشد مثلا بعضی از فقهاء می گویند کسی که قرض ربائی می کند به طور کلی قرضش هم باطل است و در اصل پول هم نمی تواند تصرف کند ولی برخی دیگر از فقهاء می گویند اصل قرض صحیح است ولی شرطی که کرده باطل است و تصرفش در مقدار زیاده جایز نیست. -گفتنی است در قسم اول- یعنی ربای معاوضی اگر چیزی را که می فروشد و عوضی را که می گیرد از یک جنس نباشند زیاده گرفتن اشکال ندارد. مثلا اگر یک من برنج بفروشد و دو من گندم به جای آن بگیرد معامله صحیح است. (توضیح المسائل مراجع، م 2072، 2077، 2079، 2083) منابع متعددی پیرامون مسائل اقتصادی و اقتصاد اسلامی وجود دارد ، جهت آشنایی با مبانی و کلیات مباحث اقتصادی توصیه می شود کتاب « مبانی و اصول علم اقتصاد ، کلیاتی از اقتصاد برای همه ، دکتر یدالله دادگر و دکتر تیمور رحمانی ، قم : بوستان کتاب ، چاپ پنجم 1384 » را مطالعه نمائید و در زمینه احکام مبتلا به پیرامون اقتصاد کتاب « رساله دانشجویی از مجموعه پرسش ها و پاسخ های دانشجویی ، ش 16 ، نشر معارف » که مسائلی نظیر خمس ، احکام بانکی و ... را نیز از منظر ده تن از مراجع عظام تقلید مطرح نموده مراجعه نمائید . افزون بر دو منبع فوق برخی از منابع مفید در این زمینه عبارتند از : 1 . کلیات نظام اقتصادى اسلام ، موسویان سید عباس ، انتشارات دار الثقلین. 2. اقتصاد و انقلاب اسلامی ، مهدی رهبری ، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، 1379 . 3 . نظری به نظام اقتصادی اسلام، مرتضی مطهری، تهران، تهران: انتشارات صدرا. 4 . نظریه پردازی اقتصاد اسلامی ، با همکاری انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت . 5 . گفت وگوی اقتصادی با محسن رضایی، روزنامه ایران ، چهارشنبه ۱۳ شهریور ۱۳۸۱ .. 6 . و.... جهت آشنائی بیشتر با منابع و دیدگاهها پیرامون اقتصاد اسلامی توصیه می نمائیم به سایت «انجمن اقتصاد اسلامی ایران» http://www.ieai.ir/MembersAlways.htm و www.eghtesad-e-eslami.org مراجعه نمائید . در پایان ضمن آرزوی موفقیت برای شما اگر در این زمینه یا سایر موضوعات پرسشی وجود دارد در مکاتبات بعدی مرقوم نمائید تا بررسی و پاسخ داده شود . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه