عقل و عقلانیت در دین اسلام چه جایگاهی دارد؟ به نظر می‌رسد اسلام عقل را تا جایی مشروع می‌داند که احکام او را تأیید کند. وقتی احکامی؛ مانند مباح دانستن خون فرزند توسط پدر، یا حرام دانستن بهره که امروزه دلایل منطقی نظیر ترجیح زمانی پول، انتظارات تورمی را دارد، و یا دادن حضانت دختر هشت ساله به پدر را اگر عقل تأیید نکند، آن عقل متهم به عدم اعتقاد به توحید و یا عدم ارتباط با وحی می‌شود!

نخست برای روشن شدن مطلب شایسته است، به بعضی از تصورات و برداشت‌های اشتباه دربارۀ مسائل دینی پرداخته شود. مانند آنچه که در این‌جا مطرح شده است.اولاً: در کجا و در کدام منبع دینی آمده است که کشتن فرزند به دست پدر جایز است؟!این تصور اشتباه است. هیچ فقیهی فتوا به چنین حکمی نداده است. آنچه را که فقها به آن فتوا داده‌اند، این است که اگر چنین اتفاقی رخداد و فرزندی به دست پدری کشته شد، آیا پدر برای این کار حرام قصاص می‌شود یا خیر؟ در این‌جا فقها گفته‌اند پدر قصاص نمی‌شود. این به معنای این نیست که کشتن فرزند به دست پدر جایز است و هر وقت خواست فرزندش را بکشد.ثانیاً: این‌که نزد بعضی از مردم، برخی از علل احکام معقول به نظر نمی‌رسد و مورد پذیرش عقل نیست، این اشکالی به مسئله وارد نمی‌کند؛ چرا که عقلی که در اصطلاح فلسفی و کلام اسلامی مورد نظر است، آن عقل مشخصات و ویژگی‌های خاص دارد که در جای خود بحث شده است، نه این‌که فلسفه‌ی احکام حتما باید مورد پذیرش عقل شخصی باشد! بنابراین، منظور از عقل در این‌جا عقل اصطلاحی عامه نیست.ثالثاً: نپذیرفتن برخی از علل احکام از نظر بعضی از مردم، باعث خروج از دین نمی‌شود. پس از بیان این مقدمه می‌گوییم:عقل، حجّت درونى انسان‌‏ها است که آنها را در مسیر کمال راهبرى می‌کند و شریعت(دین)، حجت بیرونى است براى نجات انسان‌‏ها از گرداب آلودگی‌ها و سوق دادن آنها به سوى کمال و سعادت انسانى. بر این اساس، ممکن نیست حجت ظاهر و باطن با یکدیگر تعارض داشته باشند.از آن‌جا که عقل،‌ پدیده‌‌ای از پدیده‌‌ها است و هر پدیده‌‌ای محدود است،‌ طبیعی است که حیطه، و گستره‌ی کارش نمی‌تواند نامحدود باشد. پس‌ محدوده‌ی کار و فعالیت عقل در حیطه‌ی مخلوقات است و توان محدودی در شناخت خدا دارد و به ذات و کنه خدای متعال که نامحدود است، راهی ندارد.عقل می‌تواند در حوزه‌ی قوانین تکوین و تشریع به فعالیت بپردازد و به فهم آنها نائل آید، اگرچه در هر دو حوزه بی‌ نیاز از وحی نمی‌تواند باشد و دست عقل از مسائلی؛ مانند جزئیات معاد و مناطات احکام، کوتاه است و به راهنمایی‌های شرع نیاز دارد.در نتیجه هیچ‌گونه تضادی میان اسلام و عقلانیت روا نیست. البته گاه، جاى دادن امرى خارج از قلمرو دین در حیطه‌ی دین، یا برخوردار نبودن استدلال عقلانى از شرایط و مقدمات درست و یا گزینش معنایى خاص از عقل، ما را به سمت این ناسازگارى رهنمون می‌شود. .

اسلام کوئست

مرجع:

ایجاد شده در 1400/12/23

لینک کوتاه