سقوط محمدرضا شاه

سوال: سلام قاجاریان این همه فساد مالی و فروش سرزمین داشتند و مردم قیام نکردند رضا خان این همه به دین و عالمان توهین کرد و مبارزه کرد ولی به این خاطر سقوط نکرد وبه علت همکاری با متفقین سقوط کرد سوال این است که دلیل قیام مردم و سقوط محمدرضا شاه چه بوده که در دوره های قبلش نبوده؟ پاسخ: با سلام و تشکر از مکاتبه ی شما با این مرکزپرسش اصلی شما، همانگونه که خود نیز در سوال به آن اشاره نموده اید پرسش از دلیل اصلی قیام مردم و پیروزی آنها در انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 می باشد که در دوره های قبل وجود نداشته و در دوره انقلاب اسلامی محقق شده و منجر به پیروزی آن گردیده است. قبل از بیان پاسخ به سوال حضرتعالی لازم است مقدمه ای در باب پدیده انقلاب را متذکر شده سپس به بیان پاسخ شما بپردازیم. شاید در میان پدیده های اجتماعی سیاسی، انقلاب پیچیده ترین پدیده ای باشد که توجه بسیاری از عالمان این رشته را به خود جلب کرده است. انقلاب همانند کلاف در هم تنیده ای است که پیدا کردن سر نخ آن، به منظور درک ماهیتش، نیازمند تاملات نظری دقیق در کلیت آن پدیده است؛ اینکه انقلاب ها چگونه شکل می گیرند و اساسا از چه علل و عواملی بر میخیزند و در نهایت، چه پیامد هایی دارند، مهم ترین پرسش هایی است که در این باره مطرح است. ویژگی های یک انقلاب را می توان در موارد هفت گانه ی زیر دسته بندی نمود: 1. نارضایتی عمیق از وضع موجود 2. ظهور و گسترش ایدئولوژی های جایگزین 3. گسترش روحیه انقلابی 4 . وجود رهبری مقتدر و نهاد های بسیج گر 5. شرکت توده ها و مردمی بودن 6. وجود عنصر خشونت 7 .تغییر ساختار های سیاسی – اجتماعی جامعه با توجه به این مقدمه و در پاسخ به سوال شما باید گفت چرایی وقوع انقلاب اسلامی در بهمن 57 و عدم وقوع آن در دوره های قبلی مطرح شده در سوال را باید در تک تک ویژگی های هفت گانه ی انقلاب – که در سطور بالا اشاره شد – جستجو نمود. و بررسی هر یک از این موارد در زمان پیروزی انقلاب اسلامی و مقایسه آنها و بررسی وجود یا عدم وجودشان در مقاطع تاریخی مورد اشاره ، مثنوی هفتاد من کاغذ می شود که از حوصله این نوشتار بیرون است و لازم می نماید که شما با مراجعه به منابعی که در نهایت به شما معرفی خواهیم کرد جواب تفصیلی پاسخ خود را بیابید. اما به هر حال با توجه به چارچوب نظری پیشگفته در تحلیل ویژگی های انقلاب به بیان پاسخی اجمالی می پردازیم.در گام اول لازم است متذکر شویم این تلقی شما که مردم در دوران های مورد اشاره در سوال، قیام نکردند گزاره ای است که از منظر تاریخی کاملا اشتباه و نادرست می باشد .در همان مقاطع تاریخی ملت مسلمان ایران در موارد بسیار متعددی در برابر ظلم و ستم و استبداد سلسله های قاجار و پهلوی و هم چنین در برابر سلطه استعمار خارجی قیام ها ی متعددی را به نمایش گذاشتند که متاسفانه هیچ کدام از آنها منجر به تحقق یک انقلاب نگردید و حداکثر در قالب یک قیام و شورش یا اصلاح و رفرم متوقف شدند که علت این امر را در عدم تحقق برخی از ویژگی های پیش گفته ی انقلاب باید بررسی نمود. برخی از این قیام ها و حرکت های جمعی را می توان به شرح ذیل فهرست نمود: 1. قیام مردم تهران و قتل گریبایدوف به رهبری میرزا مسیح مجتهد در دوره فتحعلیشاه قاجار به منظور مقابله به دخالت روس ها در امور ایران و پیامد های ناشی از قرارداد ترکمانچای 2. نهضت تحریم و قیام تنباکو به رهبری میرزای شیرازی در دوره ناصر الدین شاه قاجار به منظور مقابله به تهاجم فرهنگی، سیاسی، و اقتصادی استعمار  انگلیس 3. نهضت مشروطه و مشروعه به رهبری آخوند خراسانی و علمای بلاد در دوره مظفرالدین شاه به جهت مقابله با استبداد داخلی و تبدیل نظام سیاسی ایران به نظام مشروطه 4. نهضت میرزا کوچک خان جنگلی در اواخر قاجاریه به منظور اخراج نیروهای بیگانه و قیام علیه سلطه و استعمار روس و انگلیس 5. نهضت شیخ محمد خیابانی در اواخر قاجاریه به منظور دفاع از آزادی ایران 6. قیام کلنل محمد تقی خان پسیان در اواخر قاجاریه به منظور مقابله با استبداد داخلی ایران و حکومت خراسان 7. نهضت جنوب به رهبری رئیس علی دلواری در اواخر قاجاریه به منظور مقابله با سلطه استعمار انگلیس درجنوب 8.نهضت روحانیت به رهبری حاج آقا نورالله اصفهانی در حکومت رضاشاه به جهت مقابله با سیاست های استبدادی رضاشاه 9. قیام مسجد گوهر شاد به رهبری حاج آقا حسین قمی در دوره رضا شاه به منظور مقابله با سیاست های ضد دینی رضاشاه 10.نهضت ملی کردن صنعت نفت به رهبری آیت الله کاشانی و دکتر مصدق در دوره محمد رضا شاه به منظور ملی کردن صنعت نفت و مبارزه با استعمار انگلیس تمامی این جنبش ها و قیام ها به منزله ی شناسنامه های تاریخی ملت ایران هستند . اما در پاسخ به  اینکه چرا هر کدام از این قیام ها نتوانستند منجر به انقلابی بزرگ شوند باید گفت در هر کدام از این قیام ها بخشی از ویژگی های انقلاب – که در مقدمه گفته شد – یا اساسا وجود نداشته و یا به حدی از کمال که بتواند به نتیجه مطلوب برسد نبوده است و همانطور که گفته شد پرداختن به هر یک از این جنبش ها و تعیین وجود و عدم وجود و یا درصد وجود ویژگی های انقلاب از حوصله ی نوشتار ما خارج است و نیاز به مطالعه و تتبع خودتان دارد. اما در عین حال تمام این قیام ها را می توان مقدمات و زمینه سازی هایی برای انقلاب اسلامی در بهمن 57 دانست . انقلاب اسلامی ایران با توجه به این تجربه ها و فراگیری نقاط قوت و برجسته تر کردن آن ها و شناخت نقاط ضعف و از بین بردن آنها توانست به پیروزی برسد.در گام دوم و با توجه به تمامی مطالب مهم پیشگفته در مقدمه و با توجه به فهرست قیام هایی که در گام نخست به آنها اشاره شد باید بگوییم چرایی وقوع انقلاب اسلامی ایران را می توان در موارد چهار گانه ذیل دسته بندی کرد: 1. نارضایتی عمیق از شرایط حاکم: نارضایتی عمیق از سلطنت محمد رضا شاه بویژه بعد از کودتای 28 مرداد 1332 که موجی از خفقان سیاسی سراسر کشور را فراگرفت ، اولین زمینه وقوع انقلاب بود. نارضایتی از وضع موجود از زمان قاجاریه و دیکتاتوری رضاخان به صورت مستمر در سطح جامعه وجود داشته است اما این نارضایتی در دوره محمد رضا به اوج خود رسید. این نارضایتی و تنفر در سال های پایانی حکومت پهلوی گسترش یافته و در آستانه وقوع انقلاب در بین همه اقشار جامعه فراگیر و در عین حال عمیق تر وشدیدتر شد.ضعف و ناکارآمدی ساختار های سیاسی ، اقتصادی، و فرهنگی رسمی و در نتیجه از دست رفتن مشروعیت حکومت را می توان از عوامل ظهور و گسترش نارضایتی دانست. 2. پذیرش و گسترش ایدئولوژی اسلامی : تعالیم اسلامی به عنوان اندیشه و آرمان جدید به تدریج توانست ایدئولوژی های رقیب یعنی مارکسیسم و ناسیونالیسم را به حاشیه برده و در سطح گسترده ای بین نخبگان سیاسی و توده های مردم نفوذ کند. و از سوی دیگر جمعیت پذیرنده ی آرمان های انقلاب اسلامی ، جمعیتی بسیار بود به گونه ای که می توان گفت بجز بخشی از روشنفکران – که با عقاید مارکسیستی یا لیبرالی در انقلاب شرکت داشتند – عموم مردم تابع آرمان های اسلامی بودند. 3. گسترش روحیه انقلابی: به هنگام وقوع انقلاب اسلامی روحیه انقلابی همگانی و عمیقی در سطح جامعه مشاهده می شد. بی توجهی انقلابیون به اقدامات رفرمیستی شاه و نیز بی اعتنایی آنان به اقدامات سرکوبگرانه حکومت از سویی و ظهور گسترده احساس شهادت طلبی و فداکاری در راه آرمان انقلاب از دیگر سو بیانگر وجود این روحیه در میان مردم بود. 4. نقش آفرینی رهبری و نهاد های بسیج گر: در وقوع انقلاب اسلامی ، وجود نقش رهبری مقتدر و دانا همراه با نهاد های بسیج گری مانند نهاد روحانیت، شبکه مساجد و انجمن های اسلامی انکار ناپذیر است. رهبری هوشمند، قاطع و بلامنازع امام خمینی (قدس سره) ، اعتماد خاص مردم به وی و نیز پیوند دینی و تاریخی روحانیت و مردم روند انقلاب را سرعت بخشید؛ بدین گونه که باعث برانگیختن نارضایتی از وضع موجود، گسترش آرمان های انقلاب اسلامی ، ایجاد و گسترش روحیه انقلابی ، بسیج عمومی و نیز بنیاد گذاری سامان سیاسی جدید شد. در یک کلام اساسی ترین دلیل پیروزی ملت ایران در انقلاب اسلامی سال 1357 را می توان ، وجود رهبری مقتدر و نافذ الکلمه ای دانست که ضمن آگاه سازی مردم از عمق فساد و ظلم و استبداد و استعمار ، روحیه انقلابی را در مردم تقویت نموده و ضمن ارائه و تدوین ایدئولوژی اسلامی برای حکومت ، توده های مردم را برای مبارزه با رژیم طاغوت به خیابان ها کشاند و در نهایت موفق شد با فرماندهی انقلاب آن را به پیروزی رسانده و پس از آن با مبنا قرار دادن ایدئولوژی اسلامی ، ساختارهای سیاسی و اجتماعی جامعه را تغییر داده و نظامی سیاسی – اجتماعی بر طبق اصول و مولفه های اسلامی را معماری کرده و تاسیس نماید.در پایان ضمن تشکر از مکاتبه شما با این مرکز، منتظر سوالات بعدی شما هستیم. برای کسب اطلاعات بیشتر و عمق بخشی به مطالعاتتان پیرامون انقلاب اسلامی توصیه می کنیم حتما منابع ذیل را مورد مطالعه قرار دهید: - انقلاب اسلامی ایران(ویراست چهارم)، تالیف جمعی از نویسندگان، تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، نشر معارف، 1387 -انقلاب اسلامی؛زمینه ها و پیامد ها، تالیف منوچهر محمدی، تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، نشر معارف، 1387 - تاریخ تحولات سیاسی ایران: بررسی مولفه های دین – حاکمیت – مدنیت و تکوین دولت – ملت در گستره هویت ملی ایران، موسی نجفی و موسی فقیه حقانی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، 1384   .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه