آیا ضمیر ناخودآگاه همان فطرت است؟

در پاسخ به این سوال با نگاهي اجمالي ابتدا فطرت و ضمير ناخودآگاه را تعريف و سپس نکاتي در اين باره بيان مي کنيم. فطرت: فطرت به معني سرشت است و دلالت بر نوع خلقت و آفرينش مي کند ولي معمولا در مورد انسان به کار مي رود. چيزي را فطري مي گويند که نوع خلقت انسان اقتضاي آن را داشته باشد و خدادادي و غير اکتسابي و کما بيش مشترک بين همه افراد انسان باشد و از اين رو شامل همه «بينش ها» و «گرايش هاي» خدادادي انسان مي شود. خداشناسي فطري مربوط به نوع اول يعني بينش ها و خدا جويي ـ و خداپرستي فطري و مربوط به نوع دوم يعني گرايش هاي فطري است. ضمير ناخودآگاه و روان شناسان: ضمير ناخودآگاه ابتدا توسط بنيانگذار روان تحليلگري، فرويد، مطرح شد اين مفهوم توسط روان شناسان ديگر پذيرفته شده است، فرويد شخصيت انسان را به سه سطح هشيار، نيمه هشيار و ناهشيار تقسيم کرد، هشيار جنبه محدودي از شخصيت است که افکار، احساس ها و خاطرات ما را در هر لحظه آگاهي در بر مي گيرد. فرويد ذهن را به کوه يخي تشبيه کرد که هشياري، بخش بالاي سطح آب است، يعني فقط نوک کوه يخ مهم تر از آن به نظر فرويد ناهشيار مي باشد که بخش بزرگ تر و ناديدني زير سطح آب است. نظريه روان تحليلگري بر اين بخش تمرکز دارد. اعماق وسيع و تاريک آن جايگاه غرايز است، آن اميال و آرزوهايي که رفتار ما را هدايت مي کنند. ناهشيار شامل نيروي سوق دهنده عمده در پشت کل رفتار است و مخزن نيروهايي است که نمي توان آنها را ببينيم يا کنترل کنيم. نيمه هشيار ميان اين دو سطح قرار دارد مخزن خاطرات، ادراک ها و افکاري است که ما در هر لحظه به صورت هشيار از آنها آگاه نيستيم، ولي مي توانيم آنها را به راحتي به هشياري فراخوانيم. يونگ کارل گوستاو يونگ شاگرد فرويد در تقسيم بندي جديد خود ناخودآگاه را در دولايه تفسير کرد: الف لايه شخصي: در اين لايه شامل تمامي تمايلات و احساساتي که ما طي دوره زندگي خودمان آنها را واپس زده ايم، است مثل اميالي که ما به هر دليلي در جامعه مي توانيم برآورده کنيم و آنها را ناخودآگاه سرکوب کرده ايم. ب) جمعي: طبق نظر يونگ در عميق ترين لايه روان يک ناخودآگاه جمعي وجود دارد که به ارث برده مي شود و تمامي نوع بشر در آن شريک هستند. ناخودآگاه جمعي، از انرژي ذاتي فرد تغذيه مي شود و به تمايلاتي که کهن الگوها (آرکي تايپ ها) ناميده مي شوند نيرو مي بخشد و آنها را سازمان مي دهد. ما هرگز در مورد کهن الگوها به طور مستقيم چيزي نمي دانيم بلکه مي توانيم از طريق تصاوير کهن الگويي که در افسانه ها، هنر، روياها و تمايلات و خيال پردازي هاي افراد در سر تا سر جهان يافت مي شود، در مورد آنها چيزهايي بياموزيم. افراد از طريق اين تصوير سعي مي کنند تا عميق ترين تمايلات و آرزوهاي ناخودآگاه دروني خويش را ابراز کنند کهن الگوها شامل تصاوير از مادر زمين، پيرزن خردمند، پيرمرد خردمند، حيوانات، تولد دوباره، مرگ، شيطان، جادوگر، خداوند هستند اين کهن الگوها همچنين بر ماهيت و رشد ساير بخش هاي شخصيت اثر مي گذارند. از نظر يونگ صورت هاي ازلي، قلمرو دين هستند که روح، خدا و بسياري از نمادهاي مذهبي، در ضمير ناهشيار جمعي قرار دارند. و اين امر از جهاتي با فطرت در فرهنگ اسلامي و موضوع سرّ و سرّ سرّ در عرفان اسلامي مشابهت دارد. ويليام جميز نيز ضمير نيمه هشيار را منشأ دينداري افراد، تفاوت افراد در دينداري مي داند و آن را واسطه ميان ما و عالم الوهي مي شمارد. نکات قابل توجه: 1. اگر چه ضمير ناخودآگاه به طور کلي مورد پذيرش روان شناسان قرار گرفته است اما ديدگاه هاي هر مکتب روان شناسي تا حدود زيادي در تفسير کم و کيف آن تأثير دارد. به عنوان مثال فرويد (1856، 1939) دين را «توهم» «نوروز جهان شمول‌» و «مخدر» مي ناميد. همچنين مکتب رفتارگرايي در روان شناسي به دليل تأکيد بيش از حد بخش هاي ملموس و عيني روان انسان، مباحث ناهشيار را نيز مورد ترديد قرار مي دهد. بنابراين در اين دو ديدگاه مقايسه فطرت با ضمير ناخودآگاه جايي ندارد. اتفاقا تفاوت عميقي بين ديدگاه فرويد و فطرت اسلامي وجود دارد. 2. به نظر مي رسد نظريه هاي يونگ، ويليام جميز، ويکتور فرانکل بسيار نزديک به فطرت است که البته بررسي دقيق اين امر نياز به پژوهش مفصل دارد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه