منظور از علت در برهان امکان و وجوب کدام يک از اقسام علت (مادي، صوري، غائي و فاعلي) است؟

تقسيم علت به علل اربعه يک تقسيم ارسطويي است، و شامل 1. علت فاعلي، یا علت وجود دهنده فعل، 2. علت غايي، یا همان انگيزه فاعل، 3. علت مادي، یا زمينه پيدايش معلول، 4. و علت صوري، یا فعليت و صورتي که در ماده پديد مي آيد. در تقسيم ديگر علت، تقسيم مي شود به علت حقيقي و غير حقيقي: علت حقيقي عبارت است از امري که به معلول هستي مي بخشد و به بيان ديگر موجودي را از نيستي به هستي مي آورد و در اين نوع از عليت، رابطه علت و معلول، رابطه وجود دادن و وجود يافتن و معلول عين ربط به علت است و چون معلول واقعيت خود را از ناحيه علت دريافت مي کند، اين ارتباط به گونه اي است که جدايي معلول از علت آن محال است.. روي اين جهت، علت حقيقي و چيزي که از ميان علل اربعه شايسته است عنوان علت بر آن اطلاق شود همان امري است که وجود دهنده ي معلول است و اصطلاحاً علت فاعلي و هستي بخش ناميده مي شود و معلول اعم از مادي و مجرد در قبال آن موجود مستقلي به حساب نمي آيد. امّا علت غير حقيقي عبارت است از مطلق امر يا اموري که يک چيز در وجود يافتن و تحقق خود محتاج به آنها است هر چند آن امر و يا امور، هستي بخش نباشد؛ بلکه زمينه ساز وجود چيزي و يا از قبيل عدم مانع باشد. بر اساس اين معني شرايط تحقق شئ، معدّات، اجزاء تشکيل دهنده معلول، علت به معناي عام کلمه به حساب مي آيد؛ چون مرکب به اجزاء خود محتاج است و همين طور هر معلولي به شرايط وجود و عدم مانع نيازمند مي باشد, امّا هيچ يک از اينها هستي بخش معلول نبوده و لذا نسبت معلولِ مرکب به علتِ مادي آن که جزء مرکب به شمار مي آيد و نيز علل اعدادي (مثل بنّا نسبت به بنا) به گونه اي نيست که جدايي آن از اين گونه علت محال باشد؛ زيرا افاضه کننده و اعطا کننده وجود معلول نمي باشد و اصلا با توجه به اين تقسيم و معناي علت و رابطه عليت و معلوليت، اطلاق عنوان علت بر علت غير حقيقي از باب مسامحه است و اموري از قبيل شرايط، وجود، عدم مانع، علت مادي و صوري حقيقتا علت نمي باشد. بنابراين براهين فلسفي از قبيل برهان امکان و وجوب که در صدد اثبات واجب الوجود و موجودي است که وجودش را از علت ديگري نگرفته و وجود برايش ضرورت داشته از قبيل علت هاي چهارگانه نيست که در امور مادي متصور مي شود. چون واجب الوجود از جميع جهات بسيط الحقيقه و منزه از ماده و ماديات و زمان و مکان مي باشد، محال است که علت مادي و يا علت صوري جزئي از اجزاء معلولِ مادي مرکب بوده باشد؛ بنابراين علت بودن خداي متعال براي مخلوقات به معناي علت هستي بخش است که قسم خاصي از عليت فاعلي مي باشد. امّا علت غايي در مورد خداوند به همان علت فاعلي بودن خدا بر مي گردد: زيرا او مستجمع جميع کمالات و غايه الغايات است و از طرفي اثبات علت غايي براي فعل خداوند لزوما به اين معني نيست که در ذات او چيزهايي به نام علم، شوق و تصميم پديد آيد و به بيان ديگر لازم باشد که علت غايي مغاير با علت فاعلي باشد. بلکه اين مغايرت و تعدد مخصوص به علل ديگري از قبيل انسان است که مبادي علمي و شوقي ايشان زايد بر ذات شان مي باشد و اما در مورد فعل خداوند علت غايي همان خواست و محبت فاعل است و علم، نقش شرط تحقق فعل را ايفا مي کند. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه