علت اصلی صلح امام حسن(ع) با معاویه و مفاد صلح نامه؟

دلیل اصلی پذیرش صلح توسط امام حسن علیه اسلام، «دنیازدگی و عدم دینداری» مردم بوده است از این رو آن حضرت، این دو را به عنوان عامل صلح معرفی و با تعبیر «عبید الدنیا» از آنان یاد کرد.( مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 21.). نقطه اوج این رویکرد را می توان در استقبال نکردن مردم از حضور در اردوگاه جنگ امام حسن علیه السلام یافت؛ به گونه ای که امام حسن علیه السلام فرمود: «... شگفتا از مردمی که پی در پی نه حیا دارند، نه دین... اف بر شما ای بردگان دنیا»!( همان؛ به نقل از راوندی، الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 575.). امام همچنان خطاب به مردم فرمود: «معاویه ما را به چیزی فراخوانده است که عزت و عدالت در آن نیست؛ اگر زندگی دنیا را می خواهید، می پذیریم و این خار در چشم را تحمل می کنیم و اگر مرگ را بخواهید، آن را در راه خدا ارزانی می داریم». در پاسخ امام، همه فریاد زدند: ما زندگی و ماندن را می خواهیم.( بحارالانوار، ج 44، ص 21.) اکنون مباحث مترتب بر دنیاگرایی مردم را مرور می کنیم:آثار دنیاگرایی و بی دینی در رفتار مردماین آثار، در قالب های مختلف، خود را نشان داد. برخی محققان، این آثار و معلول ها را به جای علت صلح مطرح می کنند. برخی از این آثار، عبارتند از:1. پیمان شکنیوقتی سپاه قیس بن سعد، قبیله به قبیله، به معاویه پیوستند، امام فرمود: «... [پس از شهادت پدرم] با من به اختیار بیعت کردید و من هم پذیرفتم و در این راه بیرون آمدم و خدا می داند که چه تصمیمی داشتم؛ ولی از شما سرزد، آن چه سرزد».( الفتوح، ج 4، ص 290.)2. خیانت به امامرویکرد دنیاگرایی مردم، به ویژه خواص را در قیام و صلح حسنی و در آیینه خیانت هایشان باید دید؛ چنان که معاویه در آغازین لحظات، اکثر آن ها را جذب کرد؛ از جمله فرماندهی از قبیله کنده را با پانصد هزار درهم خرید و او با دویست نفر، به معاویه پیوست. امام فرمود: «من بارها به شما گفته ام که شما وفا ندارید و بنده دنیایید».( بحارالانوار، ج 44، ص 20.)3. مصمم نبودن به مبارزهوقتی جاریة بن قدامه نزد امام علیه السلام آمد و تقاضای حرکت به سمت دشمن کرد، امام فرمود: «اگر همه این مردم مثل تو بودند، رهسپارشان می کردم؛ ولی نصف یا یک دهم مردم، این عقیده را ندارند».( همان، ج 34، ص 18.)بازتاب دنیاگرایی مردم در جبهه امام1. تنها ماندن امام حسن علیه السلامدر آغاز جنگ، وقتی لشکر به پل منیع رسید، حجر بن عدی از سوی امام، مردم را در مسجد جمع کرد و کوشید تا آنان را برای جنگ، تهییج کند؛ اما همه سکوت کردند؛ به گونه ای که عدی بن حاتم برخاست و گفت: سبحان الله! چقدر سکوت شما زشت است. آیا به امام و فرزند پیامبر خود پاسخ نمی دهید؟( مقاتل الطالبیین، ص 59.) امام علیه السلام، بارها با این حقیقت تلخ روبه رو شد.امام علیه السلام در برابر اعتراض مردم به صلح هم فرمود: «سوگند به خدا! حکومت را به معاویه نسپردم؛ مگر این که یارانی نیافتم».( طبرسی، احتجاج، ج 2، ص 71.)2. ناامیدی از وصول به هدف با اقدام نظامیهدف اصلی نظام امامت، جامعه سازی و صیانت از جامعه نبوی است. جنگ و صلح، اموری فرعی اند که در مسیر جامعه سازی، به دلیل تعارض بنای جامعه جدید با منافع گروه هایی که از وضع سابق بهره می برند، پیش می آید وگرنه ائمه فارغ از این امور، مشغول جامعه سازی اسلامی و تحقق مدینة النبی می شدند.امام حسن علیه السلام هم در این مسیر، ناچار به جنگ شد و پس از تنهایی و ناامیدی از ادامه وصول به هدف، با اقدام نظامی پیش آمد. امام، هنگام امضای صلح نامه فرمود: «اینک پیش آمد من، به ناامیدی از حقی که زنده دارم و باطلی که بمیرانم، رسید».( شیخ صدوق، علل الشرایع، ص 221.)3. پذیرش گزینه صلحاین بخش از تصمیم امام، پیامد طبیعی حوادث قبلی و ناامیدی از وصول به هدف به وسیله جنگ بود. امام حسن علیه السلام، در این باره می فرماید: «اگر یارانی داشتم، صلح نمی کردم». این جمله، گویای این است که امام، صلح را به عنوان یک راه اساسی، انتخاب نکرد؛ بلکه طبق وضعیت موجود، ناچار به استفاده از آن شد.( نمونه ای در پاسخ امام به زید بن وهب جهنی؛ ر.ک. احتجاج، ج 2، ص 69.)آثار صلحآیا منافعی که امام از ترک جنگ به دست آورد، قابل رقابت با دستاورد معاویه بود و آیا دستاورد امام حسن علیه السلام از این اقدام، بیشتر از دستاورد احتمالی وی از جنگ بود؟در صورت کم ارزش بودن دستاوردهای امام، آن حضرت، نباید صلح را می پذیرفت. آثار آینده نشان می دهد که در هر دو صورت دستاوردهای امام، ارزشمندتر از دستاوردهای معاویه بود. برای این منظور باید آثار صلح را مرور کنیم. این آثار، عبارتند از:1. بقای نظام امامتاصلی ترین اثر صلح، بقای نظام امامت برای حفظ اسلام بود.2. بقای شیعیانامام به ابوسعید عقیصا فرمود: «اگر صلح نمی کردم، روی زمین، کسی از شیعیان ما باقی نمی ماند».( بحارالانوار، ج 44، ص 1.)3. حفظ دین و رعایت مصلحت امت پیامبردر آن موقعیت، روم شرقی آماده حمله به نظام اسلامی بود و جنگ داخلی، موجب وصول آنان به هدف و نابودی اساس اسلام می شد.( پیشوایی، سیره پیشوایان، ص 97.)امام علیه السلام در این باره فرمود: «ترسیدم ریشه مسلمانان از زمین کنده شود... خواستم دین خدا حفظ شود».( حقایق پنهان، ص 197.) گر چه این سخن عام است و ممکن است منظور غیر از خطر روم شرقی باشد، ولی اصل حفظ دین، در آن، لحاظ شده است. امام بارها اشاره می کرد که مصلحت و حکمت این کار، هر چند پنهان، خیلی مهم است. وی نزد معاویه فرمود: «من مصلحت امت را در نظر گرفتم... و در این کار، جز صلاح و دوام مردم را نخواستم».( بحارالانوار، ج 44، ص 54.)4. ترجیح امنیت بر اختلافامام، هنگام کوچ از ساباط فرمود: «انس، آسودگی و آشتی میان مردم از جدایی، ناامنی، کینه ورزی و دشمنی که شما خواهانید، بهتر است».( الفتوح، ج 3، ص 289 و 295.)5. تأمین عزت واقعیصلح هر چند در ظاهر عقب نشینی بود، اما در واقع، عامل عزت شیعیان و شکست ناپذیری ابدی آنان شد. از این رو، امام در برابر سلیمان بن صرد که با عنوان مذلّ المومنین به امام سلام کرد، فرمود: سوگند به خدا! اگر زیر دست و در عافیت باشید، نزد من محبوب تر است از این که عزیز باشید و کشته شوید».( الامامة و السیاسة، ص 163.)مقایسه آثار جنگ و صلح1. اقدام نظامی و تداوم جنگ، فاقد دستاورد معین و قابل اعتنایی بود و صلح تاکتیکی (ترک مخاصمه) نسبت به جنگ، ارجح بود. همچنین مقایسه دستاوردهای دو طرف از صلح، نشان می دهد که دستاورد امام، به مراتب بیشتر بود؛ زیرا یکی از دستاوردهای امام، از ترک مخاصمه، حفظ اصل موجودیت نظام امامت و شیعیان بود و اگر چنین نمی کرد اینها از بین می رفتند و آن چه معاویه به دست آورد، وصول به حکومت بود که البته دوام چندانی هم نیاورد و با قیام امام بعدی از همین نظام امامت در خطر، به طور کلی متزلزل شد؛ اما نظام امامت، با حفظ اصل امامت و موجودیت شیعه، هر چند به گونه ای حداقلی، بقای خود را تضمین کرد و موجب شد که شیعیان در فرصت های مناسب، به بازسازی خود بپردازند.2. ادعای ناکارآمدی صلح، به دلیل وفادار نماندن معاویه به شرایط و اعمال استبداد علیه شیعیان، صحیح نیست؛ چون تأمین هدف اصلی (تداوم نظام امامت به عنوان نگهبان انقلاب پیامبر)، به عصرهای بعد هم مربوط می شود و این هدف، با این صلح، تأمین شد و اقلیت شیعه و اصل امامت، با حفظ موجودیت خود، از این تنگه سخت گذشت.3. ادعای برابری صلح با شکست و ذلت نیز درست نیست؛ چون با حفظ امامت و تشیع، خطر نابودی کامل آنها از بین رفت و هیچ پیروزی ای از این بالاتر نیست.4. تدبیر صلح در برابر خطراتی که اساس تشیع، اسلام و امامت را تهدید می کرد، نشان می دهد که این تصمیم، از روی جهل و کم کاری هم نبود. امام نیز با اشاره به پنهان بودن مصلحت صلح و تشبیه آن به داستان سوراخ کردن کشتی و... توسط حضرت خضر و شکایت موسی... فرمود: «وقتی من از جانب خدا امام مسلمانانم، نباید در جنگ و صلح، مرا به نادانی متهم کنید؛ گرچه حکمت و علت آن را ندانید و امر بر شما مشتبه شود».5. اتهام نداشتن خط مشی ثابت توسط ائمه نیز درست نیست؛ زیرا هدف اصلی، حفاظت از نظام پیامبر و جامعه سازی اسلامی، در سایه حفظ امامت است که طبق شرایط، به شیوه های مختلفی اجرا می شود. صلح یا جنگ، هدف نیستند تا ائمه متهم به تشتت و پراکندگی هدف ها شوند؛ بلکه شیوه های وصول به هدف می باشند. از این رو، شهید مطهری، چنین معتقد است: «اگر واقعاً امام حسن به جای امام حسین بود، کار امام حسین را می کرد و اگر امام حسین به جای امام حسن بود، کار امام حسن را می کرد».( سیری در سیره ائمه اطهار، 60.)6. این صلح، از روی روحیه سازشکاری و ترس و راحت کردن خود نبود. از این رو، امام در پاسخ عبدالله بن زبیر فرمود: «گمان می کنی من از روی ترس و زبونی با معاویه صلح کردم... وای بر تو! هرگز ترس و ناتوانی در من راه ندارد. علت صلح من، وجود یارانی همچون تو بود که ادعای دوستی با من داشتند و در دل، نابودی مرا آرزو می کردند».( حیاة الامام الحسن بن علی، ج 2، ص 280.)نتیجهدلیل اصلی پیشنهاد صلح از سوی معاویه، رسیدن به حکومت، با هزینه کم بود و عامل اصلی در پذیرش صلح از سوی امام حسن علیه اسلام، عدم همراهی و فداکاری مردم، به ویژه خواص بود که ناشی از دنیاگرایی و راحت طلبی آنان بود و به بروز رفتارهایی چون پیمان شکنی، خیانت و... انجامید. بازتاب این رفتارها، موجب تنها ماندن امام، ناامیدی از وصول به هدف به وسیله جنگ و پذیرش ترک مخاصمه بود. آثار صلح (بقای نظام امامت، شیعیان، دین و ...) هم نشان داد که دستاورد امام، به مراتب بیشتر از دستاورد معاویه بود. این آثار، گویای این است که این صلح، کارآمد، برابر با پیروزی، هوشیارانه، براساس حفظ خط مشی اصلی و بر طبق رعایت مصالح امت اسلامی بود. این صلح، آثاری را در پی داشت که قیام حماسی امام حسین علیه السلام آن را تکمیل و بقای اسلام را تضمین کرد. دلایل صلح:1. «حکومت به معاویه واگذار میþشود بدین شرط که که به کتاب خدا و سنت پیغمبر و سیره خلفای شایسته عمل کند».این ماده قرارداد این است [و در واقع] امام حسن اینچنین قرارداد میþبندد: مادامی که ظلم فقط به من است و مرا از حق خودم محروم کردهþاند ولی آن غاصب متعهد است که امور مسلمین را در مجرای صحیح اداره کند، من به این شرط حاضرم کنار بروم.2. «پس از معاویه حکومت متعلق به حسن است و اگر برای او حادثهþای پیش آمد متعلق به حسین». این جمله مفهومش این است که این صلح یک مدت موقتی دارد، نه اینکه [امام حسن] گفت دیگر ما گذشتیم و رفتیم، این تو او این خلافت، تا هر وقت هر کار میþخواهی بکن؛ نه، «تا معاویه هست»، این صلح تا زمان معاویه است، شامل بعد از زمان معاویه نمیþشود، پس معاویه حق ندارد برای بعد از زمان خودش توطئهþای بچیند: «و معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند.»معاویه در شام لعن و ناسزای به امیر المؤمنین را رسم کرده بود. این را در متن صلحنامه قید کردند که باید این عمل زشت موقوف باشد: «معاویه باید ناسزا به امیر المؤمنین و لعنت بر او را در نمازها ترک کند و علی را جز به نیکی یاد ننماید» که این را هم معاویه تعهد و امضا کرد.4. «بیت المال کوفه که موجودی آن پنج میلیون درهم است، مستثنی است و «تسلیم حکومت» شامل آن نمیþشود و معاویه باید هر سالی دو میلیون درهم برای حسن بفرستد.» این قید را کرده بودند برای همین که میþخواستند نیاز شیعیان را از دستگاه حکومت معاویه رفع کنند که اینها مجبور نباشند و بدانند اگر نیازی داشته باشند میþشود خود امام حسن و امام حسین مرتفع کنند. «و بنی هاشم را از بخششها و هدیهþها بر بنی امیه امتیاز دهد و یک ملیون درهم در میان بازماندگان شهدایی که در کنار امیر المؤمنین در جنگهای جمل و صفّین کشته شدهþاند تقسیم کند و اینها همه باید از محل خراج «دارابجرد» تأدیه شود.»5. «مردم در هر گوشه از زمینهای خدا (شام یا عراق یا یمن و یا حجاز) باید در امن و امان باشند و سیاهپوست و سرخپوست از امنیت برخوردار باشند و معاویه باید لغزشهای آنان را نادیده بگیرد.» مقصود کینهþتوزیþهایی است که به گذشته مربوط میþشود، چون اینها اغلب کسانی بودهþاند که در گذشته با معاویه در صفّین جنگیدهþاند. «و هیچ کس را بر خطاهای گذشتهþاش مؤاخذه نکند و مردم عراق را به کینهþهای گذشته نگیرد. اصحاب علی در هر نقطهþای که هستند در امن و امان باشند و کسی از شیعیان علی مورد آزار واقع نشود و یاران علی بر جان و مال و ناموس و فرزندانشان بیمناک نباشند و کسی ایشان را تعقیب نکند و صدمهþای بر آنان وارد نسازد و حق هر حقداری بدو برسد و هر آنچه در دست اصحاب علی است از آنان باز گرفته نشود. به قصد جان حسن بن علی و برادرش حسین و هیچیک از اهل بیت رسول خدا توطئهþای در نهان و آشکار چیده نشود.»مجموعه آثار شهید مطهری ج14 ـ صلح امام حسن(ع)صفحه648 الی 649،شهید مطهریبه نقل از سایت تبیان .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه