حکما گفته اند: اراده حق تعالي علم به وجه خير در نظام اتم اشياء است بر وجه رضا؛ از طرفي در احاديث اهل بيت(ع) درست بر عکس، اراده همان فعل و ايجاد است و از صفات فعل محسوب مي شود؛ آيا حكما به راهي خلاف اهل بيت(ع) نرفته‌اند؟

براي پاسخ به اين سئوال لازم است هر يک از دو قول مورد بررسي قرار گيرد: اراده وقتي در مورد خداوند به کار مي رود به سه معني است: يکي معني سلبي و آن اين است که خداوند مغلوب چيزي نيست (تحت تأثير چيزي نيست) و از چيزي يا کسي استکراه ندارد (چنين نيست که از چيزي بدش بيايد) دوم به معني ثبوتي که عبارت از علم خداوند است سوم به معني صفت زائد بر علم او. فيلسوفاني که مي گويند اراده خداوند صفتي زائد بر ذات او نيست، مي گويند اراده او عين حکمت او و حکمت او عين علم اوست و اراده يک حقيقت ازلي قائم به ذات اوست زيرا اگر اراده فاعل مختار متعدد باشد نمي تواند از جميع جهات يکي باشد حکما گفته اند: اراده خداوند عبارت است ازعلم او به تمام موجودات از ازل تا ابد. و به اينکه نظام هستي چگونه بايد باشد تا به کامل ترين صورت ممکن باشد. معني اين سخنان اين است که اراده به معني شوق و ميل در مورد خداوند صادق نيست. زيرا خداوند از هر گونه نياز و ميلي بي نياز است هر وقت گفته شود خدا اراده کرد به اين معني است که حکم کرد که چنين باشد يا چنان نباشد. براي اراده (در مورد خداوند) معاني ديگري نيز گفته شده است از جمله: مختار بالذات، يعني فاعل مختار در مقابل فاعل مضطر، يا اعمال قدرت به اين معنا که هر گاه سلطنت حق تعالي تامّ بوده و هيچ نقصي در او تصوّر نشود فعل در خارج محقق مي شود و به صرف اعمال قدرت ايجاد مي گردد. هم چنين اراده به معني محبّت به ذات و فعل نيز اطلاق شده است. امّا آنچه از معناي اراده بيشتر در ميان حکما رايج و مصطلح شده همان علم به نظام اتم يا علم به موجودات است. در روايات وارد از معصوم با بيان عباراتي مثل «ارادته احداثه» يا «فارادة الله الفعل».از اراده به معناي ايجاد، احداث يا فعل تعبير شده است که با اين معنا يکي از صفات فعل خواهد بود. مي دانيم صفت اراده به لحاظ مفهوم و معنا مغاير ايجاد و فعل است. دليل آنکه در روايات از اراده همان احداث تعبير شده، آن است که حق تعالي چون اراده خلقي کند همت و تلاش يا تفکر و تأمل نمي کند زيرا اينها همه از صفات خلق است، بلکه به محض اراده شي ايجاد مي شود يا به قولي اراده بر احداث منطبق مي شود کما اينکه حق تعالي فرمود إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ کنْ فَيَکونُ. در روايات نيز از اراده به همين دليل تعبير به احداث شده است. اکنون بايد ببينيم دليل متکلمان و فيلسوفان از اينکه اراده را به معناي علم گرفته اند چيست؟ با اينکه اراده چيزي غير از معناي علم است. وقتي مي گويند علم به نظام اتمّ همان اراده است به اين معناست که خداوند به خصوصيات نظام احسن عالم است، يعني به بهترين وضعيت ممکن جهان علم دارد و همين علم منشأ پيدايش جهان مي گردد و اراده خداوند نيز چيزي جزء علم مذکور نيست. مرحوم صدر المتألهين پس از تعريف اراده به علم به نظام اتم عالم مي فرمايند: «علم از اين حيث که در وجود اين نظام کافي بوده و عامل مرجّح وجود عالم بر عدم آن است همان اراده است. به همين دليل درجاي ديگر اشياء را نفس مراد حق تعالي تعريف مي کند (با اين تعبير که اشياء همان فعل حق تعالي بوده در نتيجه مراد او خواهند بود زيرا اراده خدا همان فعل اوست». پس خداوند به نظام احسن و اتم و اکمل علم دارد، يعني مي داند کدام نظام بهترين نظام ممکن خواهد بود، از علم او اراده حاصل شده و از اراده احداث و ايجاد و اين هر سه بر هم منطبق مي باشند بدون هيچ فاصله زماني، چنانکه در حديث از امام صادق ـ عليه السلام ـ است که فرمود: خداوند پيوسته عالم و قادر بود آنگاه اراده کرد. بنابراين اراده در مقام فعل همان احداث و در مقام ذات عين علم است. حضرت امام خميني (ره) مي فرمايند: اراده حق در مقام فعل که به اعتبار تعينات است صفتي است حادث و زائل گرچه همان نيز به اعتبار مقام اطلاقش صفتي است قديم (و ذاتي) و با اين بيان رفع مي شود اشکالي که در روايات ائمه ماست که فرمودند اراده صفتي است حادث و از صفات فعل است نه از صفات ذات بنابراين بين قول فلاسفه و روايات هيچ منافاتي وجود ندارد، اگر يکي را اراده در مقام فعل و ديگري را اراده در مقام ذات لحاظ کنيم. يعني کلام معصوم ناظر بر صفت اراده در مقام احداث و فعل است ولي در کلام و فلاسفه اراده به معني علم صفت ذات و قديم بيان شده است پس نتيجه آن مي شود که بين اين دو قول تفاوتي وجود ندارد مگر به اعتبار که غير حقيقي است. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه