سرمایه اجتماعی اسلامی یکی از مهم ترین عوامل پیروزی و موفقیت جمهوری اسلامی برای غلبه بر بحران ها و توطئه های دشمنان انقلاب و اسلام است. در ۳۲ سال گذشته همواره جمهوری اسلامی با چالش های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی امنیتی متعددی مواجه بوده است، اما آنچه باعث شده این چالش ها نتواند انقلاب را از مسیر اصلی و عبور از موانع باز بدارد، بهره مندی کشور و انقلاب از سرمایه ای به نام سرمایه اجتماعی است. مقدمه:

سرمایه اجتماعی اسلامی یکی از مهم ترین عوامل پیروزی و موفقیت جمهوری اسلامی برای غلبه بر بحران ها و توطئه های دشمنان انقلاب و اسلام است. در 32 سال گذشته همواره جمهوری اسلامی با چالش های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی امنیتی متعددی مواجه بوده است، اما آنچه باعث شده این چالش ها نتواند انقلاب را از مسیر اصلی و عبور از موانع باز بدارد، بهره مندی کشور و انقلاب از سرمایه ای به نام سرمایه اجتماعی است. مقدمه: سرمایه اجتماعی متشکل از پیوندهای موثر موجود بین مردم است، پیوندهایی که مبتنی بر اعتماد، فهم متقابل ارزش های مشترک و رفتارهایی است که اعضای اجتماعات و شبکه ای انسانی را به یکدیگر مرتبط می کند و عمل همیاری را ممکن می سازد.سرمایه اجتماعی امری قابل تملک و پدیده ای قابل مشاهد نیست، بلکه در فضای ارتباطی بین افراد (و نه در خود افراد ) موجود بوده و ما قادر هستیم که آثار آن را همانند تسهیل تعامل بین افراد و کاهش هزینه و زمان صرف شده برای نیل به اهداف و غیره مشاهده کنیم. مردم جوامعی که از سطح بالایی از سرمایه اجتماعی برخوردارند دارای ویژگی های ذیل هستند: - احساس می کنند که جزیی از جامعه هستند و در نتیجه از احساس تعلق اجتماعی برخوردارند . - آنها احساس خواهند کرد که افراد سودمندی هستند و می توانند یک کمک واقعی به جامعه بنمایند. - در شبکه های اجتماعی محلی و در سازمان ها مشارکت فعالانه ای خواهند داشت. - در سیل ها و آتش سوزی ها (حوادث طبیعی) به خاطر منفعت عمومی و خیر مشترک، به یکدیگر کمک خواهند کرد. - بچه های دیگران را نیز فرزندان خود می دانند. ( نسبت به آنها احساس مسئولیت دارند.) - مردم نسبت به آنچه هستند و دارند احساس ارزشمندی می کنند. - مردم شبکه های مبتنی بر روابط متقابل زیادی ایجاد می کنند. سرمایه اجتماعی و تولید قدرت سرمایه اجتماعی می تواند تولید قدرت کند. این بدیهی ترین جمله در مورد سرمایه اجتماعی است، اما اینکه چگونه تولید قدرت می کند؟ شکل گیری جوامع انسانی بر اساس ارزش ها و هنجارهای مشترک، حس با هم بودن و حفظ پیوندها را آنچنان تقویت می کند که در برابر هر آن چیزی که قصد داشته باشد آن را تضعیف کند و از هم بگسلاند، مقاومت می کند، این حس که بسیار سریع جنبه عملی پیدا می کند، مولد قدرت است و کارکردهایش متعدد و متنوع است، اما در همه انواع شکلی از تجلی قدرت در آن مشاهده می شود؛ یعنی می تواند از تجمع و سردادن شعار آغاز شود و تا حضور در جبهه جنگ و گرفتن سلاح در دست و نبرد با متخاصم ادامه یابد. سرمایه اجتماعی در اسلام با تدبر در آیات و روایات و زندگی امامان معصوم(علیهم السلام) و بررسی اشعار شاعران ایرانی و حکما ریشه های قدیمی تر سرمایه اجتماعی کاملاً مشخص است، زیرا همکاری گروهی، نوعدوستی، دعوت افراد به شور و مشورت، دستگیری از فقرا، رفع نیاز نیازمندان و کمک به افراد، رگه هایی از سرمایه اجتماعی است و اگر عمیقاً به ریشه تاریخی سرمایه اجتماعی توجه شود فراتر از زمان هایی است که به صورت علمی به مقوله سرمایه اجتماعی پرداخته شده است. در دین مبین اسلام بسیاری از اعمال و مناسک اسلامی باید به صورت گروهی و اجتماعی باشد و در این زمینه تأکید شده است که خداوند پاداش زیادتری نسبت به اعمال فردی برای کسانی که این اعمال را به صورت جمعی انجام می دهد لحاظ می کند. امام خمینی(ره) و امام خامنه ای (مدظله العالی) همواره بر اصول اسلامی وحدت و انسجام، نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح امت اسلامی تأکید داشته اند که منجر به حفظ و افزایش سرمایه اجتماعی نظام می شود. سرمایه اجتماعی و انقلاب اسلامی گفتمان پدیدآورنده انقلاب اسلامی در حمایت از هیچ قشر و شخص خاصی نبود، بلکه مبتنی بر یک زیربنای اساسی به نام اسلام بود و چون مردم آمال و آرزوهای نزدیک و دورشان را در آموزه های آن دیدند در راستای تعالیم و برنامه های آن حرکت کردند.از عناصر مهم تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی ایران اعتماد و اعتقاد به انقلاب اسلامی است که از همان ابتدای انقلاب، نهاد آنان را به جوشش در آورد و حضرت امام(ره) با توجه به نقش بی بدیل آنها در پیدایش و حراست از انقلاب می فرمایند: «مردم این دولت را و این جمهوری را به پا کردند و آن هم نه همه مردم .این مردم پا برهنه، این بازاری ها و این متوسطان و این محرومان فشار روی اینها بوده است، یعنی فشار انقلاب بر دوش این محرومین بود.» (خمینی:34:1378) در حماسه 9 دی توده های میلیونی مردم در سراسر کشور با راه پیمایی های گسترده پس از 30 سال بر این اعتماد امام راحل به آنان برای پاسداری از انقلاب، مهر تأیید زدند. منحصر نبودن انقلاب به نخبگان یکی از ویژگی های منحصر به فرد انقلاب اسلامی منحصر نبودن آن به نخبگان است که این از خصوصیت های ممتاز سیاسی و اجتماعی آن است. این ویژگی باعث می شود انقلاب بدون وابستگی به گروه های متنفذ سیاسی و اقتصادی بر شانه های علاقه مندان و فداییان بدون چشمداشت آن طی طریق کند. عدم حضور برخی از خواص و غیبت طولانی آنان در نبرد نرم هشت ماهه فتنه نتوانست مردم را در دفاع از نظام مردد کند و آنها را منتظر نخبگان بگذارد. در حماسه 9 دی نیز علی رغم اینکه برخی از خواص حضور نیافتند حضور مردم در میدان دفاع از انقلاب بی نظیر بود تا آنجا که اعجاب نخبگان را نیز برانگیخت. «میشل فوکو» در این زمینه به این خصوصیت بارز امام(ره) در پدیدآوری انقلاب اشاره می کند و می نویسد: رهبر کبیر انقلاب اسلامی در فرایند معماری گفتمان خود، اولاً ضرورتی در بهره جستن از نظم و نثر غربیان نمی دید، در آثار وی اگرچه نشان بارزی از گفتمان های روشنفکری دو سده اخیر دیده نمی شود، اما آشنایی با آنها را ضرورتی اجتناب ناپذیر می دانست. امام در تقریر گفتمان خود از کلماتی بهره می جست که ریشه در میراث معرفت شناختی و روشنفکری غرب نداشت. فوکو معتقد است که انقلاب بر ایده مردم عادی متمرکز است تا ایده روشنفکران. (کشاورز شکری و دیگران:1388:77) مشارکت در انقلاب اسلامی مشارکت در دفاع از انقلاب اسلامی همواره یک احساس تکلیف شرعی و مذهبی و اسلامی بوده است و برای تک تک افراد جامعه به عنوان یک وظیفه اجتماعی نگریسته شده است و این احساس همراهی و مشارکت در حمایت از انقلاب که «حفظ انقلاب از او جب واجبات است» آحاد ایرانیان را که اکثریتی از مومنین و مسلمانان هستند در مشارکت های سرنوشت ساز به وسط میدان می کشد. در حماسه 9 دی این اتفاق به زیبایی کرد پیدا کرد. این در حالی بود که راه پیمایی های متعدد مناسبتی در ایام خاص هرکدام معنای خاص خود را داشت، اما در این راه پیمایی نه تنها مشارکت بسیار مهم به نظر می رسید، بلکه نوع شعار، لباس و پرچم نیز مشارکت را معنای گسترده تری بخشیده و سرمایه اجتماعی را به حد اعلای خود رسانده بود. الگوپذیری از امام حسین (ع) «شایگان» در تحقیقی که در موضوع ویژگی های مشارکت کنندگان در انقلاب اسلامی به روش پیمایش انجام داده است، الگوپذیری از امام حسین(ع) را باعث مشارکت بیشتر در انقلاب اسلامی دانسته است. وی در نتیجه این تحقیق آورده است: این تحقیق نشان داد که رابطه بسیار بالایی بین میزان مذهبی بودن پاسخگویان و مشارکت آنان در انقلاب وجود دارد که چون ماهیت انقلاب ایران، اسلامی است و تأکید بر احیای ارزش های اسلامی و الگوپذیری از امام حسین(ع) و عاشورا دارد، نتیجه حاضر هم تأییدکننده این ویژگی انقلاب است و افراد مذهبی تر، مشارکت بیشتری در انقلاب داشته اند.(شایگان،147:1388)در حماسه 9 دی گریستن مردم بر اهانت فتنه گران بر خیمه های عزای اباعبدالله الحسین(ع) و ایجاد یک تحرک عمومی بسیار اثرگذار بود. نقش مشروعیت سیاسی یکی از متغیرهای فرهنگی که تأثیر زیادی بر پایداری یا تزلزل حاکمیت ها دارد «مشروعیت سیاسی» است.«راضی» یکی از تحلیلگران، با مطالعه انقلاب اسلامی اظهار می دارد: علت عدم پیش بینی انقلاب اسلامی عدم توجه اندیشمندان به اهمیت عامل مشروعیت و عدم مفهوم سازی آن است. در پی آن راضی تلاش می کند بر اساس بررسی انقلاب اسلامی مفهوم سازی جدیدی از مشروعیت و نقش آن در وقوع انقلاب ها ارائه دهد. وی ثبات سیاسی را حاصل مشروعیت نهادهای سیاسی و رهبران سیاسی دانسته و بیان می دارد: این مهم ترین درس نظری انقلاب اسلامی است که مشروعیت سیاسی نظام را دست کم نگیرند. (راضی، 1987)انتخابات و میزان مشارکت مردم در آن که نوعی سنجش میزان مقبولیت کارکردن نظام سیاسی در میان مردم است بهترین مرجع مقدارسنجی مشروعیت سیاسی نظام های سیاسی است. در آخرین انتخابات منتهی به 9 دی بیش از 58 درصد مردم در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرده بودند. این پیروزی سرشار از غرور برای نظام سیاسی، برای مخالفان و دشمنان بسیار گران آمد و در صدد برآمدند از همین نقطه پیروزی، به مشروعیت سیاسی نظام ضربه بزنند که کید آنان به خودشان بازگشت و در روز 9 دی ماه رتبه مشروعیت نظام با یک جهش دیگری مواجهه شد. امنیت و انسجام اجتماعی امنیت اجتماعی، یعنی استقرار وضعیتی که در آن، حقوق شهروندی (حقوق سیاسی - اجتماعی شهروندان) محفوظ و محترم باشد. امنیت اجتماعی از زمینه های اصلی اجرای عدالت و مناسب ترین بستر پیدایش تعادل در جامعه است. رابطه عدالت و امنیت اجتماعی، رابطه ای متقابل و دوسویه است؛ یعنی امنیت اجتماعی، زمینه عدل گرایی و توازن بخشی است و عدل گرایی و توازن بخشی، زمینه امنیت اجتماعی. در سال های گذشته علی رغم اینکه دشمنان تلاش عمده خود را بر ناامن سازی و فروپاشی اجتماعی گذاشته بودند، علاقه و دلبستگی مردم به دین اسلام و پایبندی آنان به قانون و نظام اسلامی باعث شد که امنیت پایدار در کشور ایجاد شود و نظام به یک انسجام اجتماعی برسد.در جریان فتنه 88 آنچه که مورد حمله و تخریب قرار گرفته بود امنیت عمومی و انسجام اجتماعی بود؛ سطح امنیت به گونه ای در معرض تهدید بود که کمتر زن محجبه ای می توانست از کنار تجمعات اخلاگران عبور کند، آنها حتی برخی از مردان جوانی که محاسن داشتند را با شدیدترین وجه مورد سوء قصد قرار می دادند که در بعضی موارد به شهادت این افراد منجر شد.مردم برای حفظ دستاورد امنیت هنگامی که احساس کردند که شرایط زندگی مومنین و انقلاب اسلامی در معرض تهدید قرار گرفته است به دفاع تمام عیار برای حفظ انقلاب پرداختند. نکته آخر اکنون اگرچه کشورهای غربی منادی سرمایه اجتماعی هستند، اما نظام اسلامی با یاری و مدد مردم و در پرتو عنایات خداوند از چنان سرمایه اجتماعی برخوردار است که علی رغم هجمه سنگین رسانه ای و جنگ روانی و تحریم ها این سرمایه نه تنها با اندکی کاهش مواجه نبوده است، بلکه هر لحظه در حال افزایش است. (بازتولید سرمایه اجتماعی نظام در 9 دی،فرهاد مهدوى،بصیرت، 90/10/04) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه