فلسفه این که در هنگام بروز زلزله، خورشید گرفتگى و ماه گرفتگى و ... باید نماز آیات بخوانیم چیست؟

از احادیث معصومین ( علیهم السلام ) علت ها و حکمت هاى متعددى براى خواندن نماز آیات برداشت مى شود از جمله : {J الف - توجّه دادن اندیشه ها به عوامل اصلى این پدیده ها J} بروز این گونه حوادث ، در اذهان ساده لواحان ، نشان نوعى قهر طبیعت و خشم خدایان به شمار مى آمد و چون از کیفیت و علل آن خبر نداشتند ، از خدا غافل مى شدند و به طبیعت بى جان متوجّه مى شدند . به خصوص ، خورشید پرستان و ماه پرستان ، افکار خاصّى پیدا مى کردند . خواندن نماز آیات ، براى توجّه دادن به منشاء اصلى آفرینش و دگرگونیهاى طبیعت ، یعنى خداى تواناست و درسى از توحید به مردم مى آموزد . روایت است که هنگام درگذشت ابراهیم ، فرزند کوچک پیامبر ، خورشید گرفت . مردم با خود مى گفتند که این کسوف و خورشید گرفتگى ، به خاطر فقدان پسر رسول خدا ( صلى الله علیه وآله ) است . پیامبر خدا ( صلى الله علیه وآله ) براى تصحیح افکار و برداشت ها منبر رفت و پس از حمد و ثناى پروردگار ، فرمود : ایهاالنّاسُ ! اِنَّ الشَمْسَ والْقَمَرَ آیتانِ مِنْ آیاتِ اللّهِ ، یجْریانِ باءمْرهِ مُطیعانِ لَهُ لاینْکَسِف انِ لِمَوْتِ اَحَدٍ وَ لا لِحَیاتِهِ ، فَاذَا انْکَسَفتا اَوْ واحِدهٌ مِنْهُما فَصَلُّوا اى مردم ! خورشید و ماه ، دو نشانه از نشانه هاى الهى اند ، به فرمان او جریان دارند و مطیع اویند ، و بخاطر مرگ یا زندگى کسى ، گرفته شوند . پس اگر هر دو یا یکى از آن دو گرفت ، نماز بگذارید . . 1 {J ب . پناه بردن به خدا از عذاب الهى J} امام رضا ( علیه السلام ) در بیان علت نماز آیات به هنگام کسوف فرموده اند : کسوف آیه اى است از آیات خدا که نمى دانیم به نشانه رحمت حقّ عزّ و جلّ ظاهر شده یا به منظور عذاب الهى پدید آمده ، بارى نبى اکرم ( صلى الله علیه وآله ) دوست دارند که امّتشان هنگام ظهور کسوف در مقابل خالق و راحم فزع و جزع و تضرّع نموده تا شرّ آن از ایشان دفع گشته و بدین وسیله از امر مکروه مترتّب بر آن مصون بمانند چنانچه قوم یونس وقتى در مقابل حقّ عزّ و جلّ تضرّع و جزع و فزع نمودند بارى تعالى عذاب را از آنها برگرداند . . 2 {J ج . یادآورى روز قیامت J} امام صادق ( علیه السلام ) از پدرش نقل مى کند که فرمود : زلزله ها و گرفتگى ماه و خورشید و بادهاى سخت و وحشت زا ، از نشانه هاى قیامت است . هر گاه یکى از اینها را دیدید ، به یاد بر پائى قیامت بیفتید ، به مسجدها پناه برید و نماز بخوانید . . 3 {J عاقلانه بودن نماز آیات J} در رساله ها آمده است که در هنگام زلزله یا خورشید گرفتگى و . . . باید بلافاصله به نماز آیات پرداخت و آن را به تأخیر نینداخت . سؤال آن است که در موقعى مانند زلزله اگر خسارتى بار نیامده باشد اضطراب و ترس از زلزله مجدد است و اگر خرابى رخ داده باشد نیاز است که انسان در آن شرایط حساس به کمک و امداد آسیب دیدگان بپردازد و چه بسا در آن فاصله 15 - 10 دقیقه اى که صرف نماز آیات مى شود بتواند جان عده اى را نجات دهد . حتى در پدیده خورشید گرفتگى هم که به ندرت پیش مى آید . آیا عاقلانه است انسان تماشاى این پدیده را رها کرده و به نماز آیات بپردازد ، نمازى که بعدا هم مى توان خواند اما پدیده زیباى گرفتن خورشیدن ممکن است به ندرت پیش آید ؟ این سؤال از دو بخش زلزله و کسوف تشکیل شده است . در پاسخ به قسمت اول از سؤال که راجع به زلزله است باید گفت : اولًا : مهم ترین وظیفه و اقدام امدادگران و نهادهاى مسؤول ایجاد احساس آرامش و امنیت است ، با توجه به خدا و این که همه این ها نشانه هاى قدرت و عظمت اوست و باید به او استغاثه نمود همه اضطراب ها و دلهره ها برطرف شده ، بهترین وضعیت روانى براى تصمیم گیرى امدادگران ( هم از حیث روحى خودشان و هم از این که مردم دچار اضطراب و ناامنى نیستند از این جهت خیال آنها آسوده مى باشد ) مهیا خواهد شد . ثانیا : تمامى زلزله ها ، خرابى هاى سنگین و بنیان کن ، به بار نمى آورند و برخى از آنها ، جز خسارت هاى مالى غیرقابل توجه ، چیزى را در پى ندارند . ازاین رو خواندن نماز آیات ، در این فرض ، هرگز مخالف عقل و درایت به نظر نمى رسد . ثالثا : در زلزله هایى که ویرانى هاى سنگین مالى داشته و تلفات جانى فراوانى را به بار مى آورند عاقلانه ترین راه ، حفظ جان و رعایت اصول ایمنى است و چه بسا شتافتن به یارى دیگران ، نه تنها صحیح نبوده بلکه تلفات را دو چندان خواهد نمود . ازاین رو نه تنها عموم مردم بلکه حتى امدادگران نیز تا مدتى پس از زلزله مدت منتظر پس لرزه هاى آن هستند پس در این مورد نیز نمى توان به بهانه همدردى و یارى به دیگران نماز آیات را به تأخیر انداخت . رابعا : گذشته از این مطالب ، در بعضى از موارد فوریت در خواندن نماز آیات به اتفاق نظر علماء در تلاقى نماز آیات با واجبى مهمتر ، نماز آیات بى تأخیر مى افتد ، بدون این که گناهى بر مکلف نوشته شود . البته واضح است توجه به تکلیف اهم در فرض تعارض بین اهم و مهم یک حکم عقلى است و در اسلام حکم یقینى عقل حجت است ، لیکن باید دانست این تأخیر براى کسانى جایز است که به تکلیف مهمتر یعنى حفظ جان مؤمنین مشغول هستند اما همه مکلفین چنین نیستند ، لذا سایر افراد باید نماز آیات را در همان اول وقت بخوانند . اما باید گفت که خورشیدگرفتگى یکى از وقایع قیامت است که حدوث آن در زمان عادى ، انسان را به یاد خدا مى اندازد و لازم است تا فرد به نماز مطلوب خدا بپردازد تا شاید مورد لطف او در قیامت قرار گیرد و نیز ممکن است گرفتن خورشید ، نشانه هایى از عذاب الهى باشد که با خواندن عمومى نماز آیات برطرف شود . خامسا : نماز آیات را مى توان در دو دقیقه نیز خواند چون مى توان یک سوره کامل را پنج قسمت تقسیم کرد و با هر رکوعى یکى از آنها را خواند . یعنى نماز آیات را به دو شکل مى توان انجام داد ( تفصیل بحث را در رساله هاى توضیح المسایل جستجو کنید ) . سادسا ، اگر چنین شد که زلزله بسیار شدید بود به طورى که خسارت هاى مالى و جانى زیادى را برآورد و یارى به دیگران نیز ممکن بوده و باعث بروز خطرات بیشترى نشود ، در چنین شرایطى نه تنها فوریت نماز آیات مطرح نیست ، بلکه آنچه واجب است ، نجات جان خود و دستگیرى از مسلمین و سپس به جا آوردن نماز آیات است . زیرا احکام مذکور در حالت اختیار است . ازاین رو در صورتى که انسان به انجام کارى مضطر شده باشد و یا چیزى که عقلًا و شرعا مهمتر از آن واجب است پیش آمده باشد لازم است تا واجب را به وقت مناسب ترى واگذاشته و درعمل بدانچه که اضطرارى است و یا مهمتر است بکوشد و گناهى مرتکب نشده است « فمن اضطر غیر باغ ولا عاد فلا اثم علیه » . 4 به طور مثال ، در منابع فقهى آمده است که اگر انسانى در هنگام گرسنگى ، در حالت اضطرار قرار گرفت و مجبور شد تا از غذاهاى حرام که واجب الاجتناب هستند ، بخورد ولى نخورده و امساک کند کار صحیحى انجام نداده ) . 5 این مسأله براساس قاعده « الاهم فالاهم » که یک اصل پذیرفته شده شرعى و عقلى است ، بنا گذاشته شده است . نمونه آن در میان واجبات تزاحم کار مهمتر مثل حفظ جان مؤمن با نمازهاى یومیه است ، مثلًا نمازگزار شخصى را که دچار تصادفى شده و یا در حال غرق شدن است ، مى بیند او باید نماز را رها کرده و به یارى صدمه دیده و غریق بپردازد . هر چند که اقامه نماز واجب است ولى چون کارى مهمتر از آن پیش آمده علماء به ترک واجب مهم و عمل به پیشامد اهم توصیه مى کنند و از همین رو است که در نامه اى از امام رضا ( علیه السلام ) به على ابن الفضل الواسطى آمده است که مى توان نماز آیات را سواره نیز خواند . . 6 نتیجه این که اگر خواندن نماز آیات ، چه در حال زلزله و چه غیر آن موجب عسر و حرج و یا ضرر مهم مالى و جانى ، به انسان و یا فردى دیگر شود ؟ لازم است که آن را ترک کرده و پس از انتفاى ضرر ، قضاى آن را به جا بیاوریم . زیرا در دین اسلام که آیین زندگى سالم ، عاقلانه و با رفاه و آسایش است عسر و حرج . 7 و یا ضرر و ضرار نفى شده اند . . 8 با توجه به آنچه گفته شد ، به طور خلاصه در پاسخ این بخش از سوال توان گفت : واقعه زلزله ، همیشه یکنواخت نیست و گاهى جز خرابى هاى غیرقابل توجه چیزى را در پى ندارد و در موارد گسترده تر نیز که بنیان کن بوده و تلفات مالى و جانى فراوانى به بار مى آورد ، چه بسا شتافتن به یارى دیگران نه تنها مفید نبوده بلکه باعث صدمات جبران ناپذیرى مى گردد . پس در این دو فرض خواندن نماز آیات منافاتى با عقل و تدبیر ندارد . گذشته از اینها فوریت نماز آیات در حال زلزله مورد اتفاق تمام فقهاء نیست و برخى در آن تردید کرده اند . اما اگر چنین تصور شود که زلزله مهیب بوده ، نماز آیات نیز فوریت داشته و انسان هم قادر به کمک دیگران باشد چون واجبى مهمتر از نماز آیات یعنى نجات جان مورد احترام پیش آمده ، واجب فعلى نجات جان مورد احترام و سپس اداى نماز آیات است . از این گونه موارد که تقدیم اهم بر مهم است ، در دایره قوانین اسلامى ، بسیار مى توان مشاهده کرد . {J بخش دوم : خورشیدگرفتگى : J} در این که هنگام کسوف ، نماز آیات بر انسان واجب مى شود شکى نیست . . 9 و باز بسیارى از علماء به فوریت نماز آیات ، هنگام کسوف ، حکم کرده اند . در این مورد نیز چون بحث پیشین ، خواهیم گفت که اگر کارى مهمتر و اضطرارى تر از نماز آیات پیش آید به تأخیر آن گناهى براى مکلف شمرده نمى شود . مثل تلاقى نماز آیات با یکى از نمازهاى یومیه که اگر در صورت تقدیم نماز آیات نماز آن روز قضا شود لازم است تا نماز آیات با تأخیر و پس از فریضه یومیه خوانده شود . . 10 ثانیا ، کدر شدن رنگ خورشید ، یکى از وقایع . 11 قیامت است . حال اگر در زمان عادى ، خورشیدگرفتگى ایجاد شود یکى از علائم قیامت ، حادث شده است . توجه به آن در حیات طیبه انسان بسیار مؤثر است ، لذا از این امور به عنوان آیات الهى یاد مى شود . پس لازم است تا مردم با ذکر خدا و خواندن نمازى که مطلوب حضرتش است ، خود را به او نزدیک کنند تا در روز قیامت ، مورد الطاف بارى تعالى قرار بگیرند . آن روزى که خورشید مى گیرد ، کوه ها چون پشم زده شده مى شوند و مردم سزاى هر آنچه را که کرده اند خواهند دید . ثالثا ، ممکن است گرفتن خورشید ، نشانه هایى از عذاب الهى باشد که با کسوف آغاز مى شود با چنین احتمالى ، لازم است تا فرد مؤمن به خدا و قهر او به عبادت و توبه بپردازد ، باشد که مورد لطف خداوند قرار گیرد . در روایتى از امام رضا ( علیه السلام ) در این باره آمده است : « براى کسوف ، نمازى قرار داده شده ، زیرا از نشانه هاى خدا است پس پیامبر خدا ، دوست دارد که امتش به سوى خدا فزع کنند تا به ایشان رحم کند همچنان که شر - عذاب - قوم یونس را بازگرداند وقتى که تضرع کردند به سوى او » . 12 رابعا ، خداوند ، دو جهاد بر انسان واجب گردانیده است . یکى چون دامنه محدود به میدان جنگ دارد ، جهاد اصغر و دیگرى جهاد اکبر نام گرفته است . جهاد اکبر ، جهاد با نفس و خواسته هاى شیطانى است که در قالب هواهاى نفسانى ، تبلور یافته و با عناوینى چون ، زیبا ، مردم پسند ، متجمل و در عرصه زندگى انسان بروز پیدا مى کند . کسوف پدیده اى است نادر که نفس انسان تمایل زیادى براى تماشاى این پدیده شگرف ، از خود نشان مى دهد . حال ، ترک این هواى نفس و دل سپردن به وادى محبت الهى ، عین جهاد اکبر و پیروزى بر شیاطین است و اگر دیدن خورشید گرفته زیبا است . درک جمال نورانى دوست ، در معراج نماز نشانه ها ( آیات ) بسیار زیباتر است . بنابراین ، ترک نگاه کردن به خورشیدگرفتگى و پرداختن به نماز آیات ، همان جهاد اکبر و مبارزه با نفس است که موجب قرب بنده به مولاى خود مى شود و اگر دیدن خورشید گرفته ، زیبا است درک جمال ، نورانى دوست ، در معراج نماز نشانه ها بسیار زیباتر است . گذشته از این که نگاه کردن به خورشیدگرفتگى آسیب هاى جبران ناپذیرى دارد مگر آن که از طریق ابزار خاص باشد که براى عموم امکان پذیر نیست ، بلکه از طریق تلویزیون اگر پخش کنند ممکن است ، لیکن اگر قرار است به این حادثه مهم از طریق تلویزیون مواجه شود زمان وقوع حادثه باشد یا پنج دقیقه بعد از آن چه تفاوتى دارد ؟ ( 1 ) محسن قرائتى ، پرتویى از اسرار نماز ، مرکز فرهنگى درس هایى از قرآن ، 1387 ش ، هجدهم ، ص . 245 ( 2 ) علل الشرائع - ترجمه ذهنى تهرانى ، ج 1 ، ص . 851 ( 3 ) وسائل الشیعه ، ج 7 ، ص . 487 ( 4 ) بقره ) 2 ( ، آیه . 173 ( 5 ) مستند الشیعه ، محقق نراقى ، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث مشهد ، ج 15 ، ص 20 ، چاپ اول ، سال 1418 ه . ق . ( 6 ) تفصیل وسائل الشیعه ، الحر العاملى ، مؤسسه آل البیت قم ، ج 7 ، ص 502 ، چاپ دوم ، سال 1414 ه . ق . ( 7 ) الذکرى ، شهید اول ، طبع قدیم ، چاپ سنگى ، ص 32 ، خط کرمانى ، سال 1272 ه . ق . ( 8 ) المراسم العلویه ، سلار بن عبدالعزیز ، نشر مجمع جهانى اهل بیت ( علیهم السلام ) ، سال 1414 ه . ق . ( 9 ) مجمع الفائده والبرهان ، محقق اردبیلى ، ص 59 ، نشر جامعه مدرسین ، چاپ اول ، سال 1416 ه . ق . ( 10 ) تحریرالاحکام ، علامه حلى ، ج 2 ، ص . 423 ( 11 ) « اذا الشمس کورت » تکویر ) 81 ( ، آیه . 1 ( 12 ) تفصیل وسائل الشیعه ، الحر العاملى ، ج 7 ، ص 502 ، مؤسسه آل البیت قم ، چاپ دوم ، سال 1414 ه . ق . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه