میزان ارزش و اعتبار عقل در شناخت معارف از نظر اسلام چیست؟

الف) اصل دیانت (خداشناسى و رسالت و گرایش به معاد) با عقل به اثبات مى رسد. ب) آنچه را عقل به طور قطع به اثبات رسانده، چنان نیست که شارع مقدس آن را طرد نماید؛ مثلاً 4 2*2 این گونه نیست که دین بگوید خیر 2*2 مساوى 5 است یا مثلاً بداهت عقل اصل علیت را ثابت مى کند، آن وقت دین بگوید خیر لزومى ندارد که هر معلولى، علت بخواهد. ج ) آنچه را که عقل به عنوان امر نیک یا زشت صد در صد قضاوت نماید، مطرود شرع نیست؛ مثلاً قبل از هر چیز عقل زشتى دروغ و ظلم و خیانت را اعلام مى کند. حال شارع مقدس این امر مسلم را نپذیرد و بگوید خیر این هر سه از افتخارات یک انسان است. یا عقل به نیکى و زیبایى صداقت و اخلاص پى برده یا عدالت و وفاى به عهد را ارزش و کمال انسان قلمداد کرده است. آن گاه شرع بگوید خیر اینها زیبا نیست و... . هرگز چنین نخواهد بود. در این جا شایسته است قبل از بررسى موارد دیگر، از کاربرد عقل در دین به برخى از متونى که در راستاى ارزش عقل نقل شده اشارده شود: الف) از امام صادق(ع) خطاب به هشام نقل شده که مى فرماید: یا هشام! انّ للَّه على الناس حجّتین: حجةً ظاهرةً و حجةً باطنةً: فامّا الظاهرة فالرّسل والانبیاء و الائمّة علیهم السلام و امّا الباطنةُ فالعقول ؛ اى هشام! همانا که خداوند بر مردم دو گونه حجت دارد: حجتى آشکار و حجتى پنهان. حجت آشکار او، رسولان، پیامبران و امامان هستند و حجّت پنهان عقول ایشان است» (ابى جعفر محمد بن یعقوب الکلینى اصول کافى، ج 1، ص 16. ب) و هم چنین باز از حضرتش خطاب به هشام چنین آمده که: یا هشام! انّ اللَّه تبارک و تعالى اکمل للنّاس الحجج بالعقول و نصر النبیین بالبیان ؛ اى هشام! همانا خداى متعال حجت ها را براى مردم، به وسیله عقل هاشان کامل کرد و انبیا را به وسیله بیان یارى نمود». ج) باز از امام صادق(ع) در جاى دیگرى نقل شده است که مى فرماید: انّ اوّل الامور مبدأَها... العقل الّذى جعله اللَّه زینةً لخلقه و نوراً لهم. فبالعقل عَرَفَ العباد خالقهم و انّهم مخلوقون... و عرفوا الحسن من القبیح ؛ همانا، آغاز و مبدأ امور، عقل است که خداى متعال آن را زینتى براى خلق و نورى براى آفریدگان خویش قرار داده است. پس به وسیله عقل است که بندگان خدا آفریدگار خویش را مى شناسند و به مخلوق بودن خویش پى مى برند... و نیز به وسیله آن، خوب را از بد تشخیص مى دهند». از روایات مذکور چنین برداشت خواهد شد که: 1- اعتبار عقل عملى در کنار عقل نظرى است؛ یعنى، همان طورى که با عقل نظرى به خداشناسى، راهنماشناسى و معادشناسى نائل مى شویم و چنین شناختى تکلیف ما را تعیین مى کند. هم چنین شناخت نیکى ها و نکوهیده ها، زیبایى ها و زشتى هاى عقل از دیدگاه شرع تکلیف ما را روشن مى سازد. 2- با همه ارزشى که عقل انسان دارد؛ ولى به گونه اى نیست که همه قوانین و وظایفى را که براى کمال و سعادت انسان ضرورى است بتواند درک کند و نیاز به پشتوانه نیرومند دیگرى هم چون سفراى الهى و کتاب هاى آسمانى نداشته باشد. 3- و از سوى دیگر استفاده مى شود که ارسال پیامبران و فرستادن کتاب هاى آسمانى بدان معنا نیست که حتى ادراکات یقینى و بدیهى عقل نیز حجت نباشد. 4- و در نهایت مى یابیم که از دیدگاه شارع، ارزش وجودى افراد به میزان سرمایه عقل و برد فکرى آنهاست. د ) مورد دیگرى که پاى عقل به میان مى آید، در ملازمات است. فرض بفرمایید که شارع چیزى را واجب فرموده است. طبیعى است که هر امرى مقدمات و شرایطى مى خواهد تا به وقوع بپیوندد. اگر فرمود وضو و غسل واجب است، بنابر این تهیه آب و مقدمات آن نیز به داورى عقل سلیم انسان واجب خواهد بود. این جاست که حکم شرع بر حکم عقل بار مى شود. هم چنین در مورد نهى و حرمت اگر چیزى از نظر شارع مقدس حرام و ممنوع شد، بدیهى است که مقدمات و شرایط آن نیز ممنوع مى گردد.ه ) هر کجا که عقل به درک مسائل نائل آید، از ناحیه شرع نیز مهر تأیید خواهد خورد. ولى همه مى دانیم که شعاع عقل در فهم بسیارى از حقایق نارساست و در این جاست که حجت ظاهر و پیامبران الهى باید به کمک انسان بشتابند. {/Bیُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ {w17-21w}2:151*/}؛ خداى سبحان به شما یاد داد آنچه را که شما نمى توانستید بفهمید و فرا بگیرید، (بقره، آیه 239). و) نکته حائز اهمیت این که دین تضمین کننده احکام و دستورات عقلى است؛ بدین معنا که وقتى عقل عملى ما فضایل اخلاقى را به عنوان وظایف انسانى از ما درخواست مى کند، چه ضمانت اجرایى براى انجام چنین دستوراتى وجود دارد؟ گر چه در شرایط عادى وجدان اخلاقى مؤثر است ولى در نهایت و به ویژه در شرایط خاص این دیانت است که ما را وادار به انجام وظایف شرعى و از جمله وظایف عقل عملى خواهد ساخت. پیرامون این سؤال ر.ک: اصول الفقه، ج 2، ص 109مظفر دروس فى علم الاصول، ص 289شهید صدر درآمدى بر حقوق اسلامى، ص 327دفتر همکارى حوزه و دانشگاه . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه