بازخواست خدا از انسان پس از مرگ چگونه است؟

قرآن کریم در مورد حساب اعتقادات و اخلاق و اعمال بشر در عالم آخرت ، بسته به درک و گستره ی وجودی مخاطبان در چهار سطح سخن گفته است. 1. در مواردی مطلب به گونه ای ترسیم شده که گویی انسانها در مقابل اعتقاد و اخلاقی که داشته و اعمالی که انجام داده اند مزد و پاداشی از خداوند متعال می گیرند یا برعکس مجازات می شوند. در این گونه موارد رابطه ی بین اعتقاد و اخلاق و عمل شخص با نتیجه ی آن مثل رابطه ی کار دنیایی و مزد و مجازات قراردادی آن در نظر گرفته شده است. مثل اینکه کسی کار می کند و در مقابل آن مزدی از صاحب کار می گیرد ؛ یا خلاف قانونی انجام می دهد و در قبال آن به زندان رفته یا جریمه می پردازد. برداشت اکثر مردم از مساله ی حسابرسی روز قیامت چنین برداشتی است. ظاهر و معنای سطحی برخی آیات و روایات نیز چنین نگاهی را تأیید می کنند. لذا برداشت اکثر مردم از مساله ی حسابرسی آخرت نادرست نیست بلکه سطح پایین است.2. در سطوح بالاتری ، از آیات قرآن کریم چنین استفاده می شود که رابطه ی بین اعتقاد و اخلاق و عمل انسان و نتیجه ی اخروی آنها مثل رابطه ی کار دنیایی و مزد و جزای قراردادی آن نیست ؛ بلکه بین این دو رابطه ی تکوینی وجود دارد. یعنی چنین نیست که خدا ابتدا بد و خوب کسی را محاسبه نموده آنگاه به حسب کارش به او پاداش یا مکافات دهد ؛ بلکه نتیجه ی اخروی اعتقاد و اخلاق و عمل شخص ، پیامد طبیعی آن اعتقاد و اخلاق و عمل است نه نتیجه ی قراردادی آن. مثل مریض شدن شخص پرخور یا نیرومند شدن شخص ورزشکار ؛ که بین مریض شدن و پرخوری و همچنین بین نیرومندی و ورزش رابطه ی حقیقی ، تکوینی و علّت و معلولی برقرار است. 3. در سطحی باز هم بالاتر ، از آیات قرآن کریم استفاده می شود که رابطه ی بین اعتقاد و اخلاق و عمل از رابطه ی تکوینی و علّت و معلولی نیز بالاتر بوده نوعی عینیّت بین اعتقاد و اخلاق و عمل و نتیجه ی اخروی آن وجود دارد. یعنی چنین نیست که نتیجه ی اخروی اعتقاد و اخلاق و عمل ، پیامد طبیعی آن باشد بلکه خود آن اعتقاد و اخلاق و عمل و به عبارتی باطن آن به شخص داده می شود. به عبارت معروف خود اعتقاد و اخلاق و عمل برای شخص مجسّم می شود. برای مثال در عالم برزخ نماز شخص به صورت انسانی زیبا و مهربان ظاهر شده در تمام مراحل ، او را همراهی و حمایت می کند. 4. در بالاترین سطح ادراکی ، رابطه ی بین اعتقاد و اخلاق و عمل و نتیجه ی اخروی آن ، از تجسّم اعتقاد و اخلاق و عمل نیز فراتر بوده به صورت اتّحاد اعتقاد و اخلاق و عمل با صاحب خود است. یعنی چنین نیست که صرفاً حقیقت و باطن این امور برای انسان مجسّم شود بلکه وجود انسان با حقیقت این امور اتّحاد داشته ، خود ، تجسّم اعتقاد و اخلاق و عمل خویش است. لذا روح و بدن هر کسی در آخرت از سنخ اعتقاد و اخلاق و عمل خود اوست. این است که گفته شده برخی انسانها در آخرت به صورت حیوانات ظاهر می شوند. چرا که عمل و اخلاق آنها در دنیا عمل و اخلاق حیوانی بوده است. حاصل سخن:1ــ آیات قرآن کریم مساله ی حسابرسی را در چهار سطح بیان می کنند. الف) آیاتی از آنها فقط مورد (4) فهمیده می شود. « قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِح . ــــــــــ خداوند فرمود: «اى نوح! او (پسرت) از اهل تو نیست. او عمل ناصالحى است.» (هود: 46)« إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ . ـــــــــــ ثروتها و فرزندانِ کسانى که کافر شدند، نمى تواند آنان را از(عذابِ) خداوند باز دارد ؛ در حالی که آنان خود ، هیزم آتش جهنّمند.» (آل عمران:10)ب) آیاتی که در سطح عمیقتر بیانگر مورد (4) هستند ولی ظاهر آنها حکایت از مورد (3) است.« یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ . ــــــــــ پسرم! اگر به اندازه سنگینى دانه ی خردلى(کار نیک یا بد) باشد، و در دل سنگى یا در (گوشه اى از) آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت براى حساب) مى آورد؛ خداوند دقیق و آگاه است.» (لقمان:16)« فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ . وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ . ــــــــ پس هر کس هموزن ذرّه اى کار خیر انجام دهد آن را مى بیند. و هر کس هموزن ذرّه اى کار بد کرده آن را مى بیند.» (الزلزلة: 7 ، 8)ج) آیاتی که در سطح عمیقتر بیانگر مورد (4) و در سطح متوسّطی مؤیّد مورد (3) هستند ولی ظاهر آنها حکایت از مورد (2) است.« فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُون . ــــــــــ پس بچشید عذاب را ، به سبب آنچه کفر مى ورزیدید.» (آل عمران:106)د) آیاتی که در سطح اعلی بیانگر مورد (4) ، در سطح پایین تری مؤیّد مورد (3) و در سطح باز هم پایینتر حکایتگر مورد (2) هستند ولی از ظاهر آنها مورد (2) فهمیده می شود. آیاتی که ناظر به این موردند بسیار زیادند. اکثر مردم ، آیات مربوط به موارد پیش گفته را هم به همین مورد تطبیق می کنند. « وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُون . ــــــــ و جایگاهشان دوزخ است، بکیفر اعمالى که انجام مى دادند.» (التوبة:95)2ــ چهار سطح گفته شده برای حسابرسی فقط مربوط به فهم دنیایی افراد نیست ؛ بلکه در آخرت نیز سطح ادراک افراد از مساله ی حسابرسی متفاوت خواهد بود.البته به نظر می رسد که در آخرت سه گونه ادراک تحقّق خواهد داشت و مورد اوّل وجود نخواهد داشت. ــ جهت تفصیل این مطلب احتیاج به مقدّمات فلسفی عمیقی است که فراتر از حدّ این نامه است. ـــ .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه