فرشته ها ، هم اراده دارند هم اختیار. از نظر حکما و عرفای اسلامی همه ی موجودات عالم ، دارای حیات ، شعور ، اراده و اختیارند. اساساً اراده و اختیار خود از امور مجرّد(غیر مادّی) بوده از سنخ وجود ملائکند. و اگر موجودات مادّی نظیر انسان و حیوان به وضوح دارای این صفاتند به خاطر داشتن نفس قوی غیر مادّی است که از سنخ ملائک است. در گیاهان و جمادات نیز این دو صفت وجود دارند لکن به خاطر ضعف وجود آنها اراده و اختیارشان قابل فهم نیست. « ...فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعین .

فرشته ها ، هم اراده دارند هم اختیار. از نظر حکما و عرفای اسلامی همه ی موجودات عالم ، دارای حیات ، شعور ، اراده و اختیارند. اساساً اراده و اختیار خود از امور مجرّد(غیر مادّی) بوده از سنخ وجود ملائکند. و اگر موجودات مادّی نظیر انسان و حیوان به وضوح دارای این صفاتند به خاطر داشتن نفس قوی غیر مادّی است که از سنخ ملائک است. در گیاهان و جمادات نیز این دو صفت وجود دارند لکن به خاطر ضعف وجود آنها اراده و اختیارشان قابل فهم نیست. « ...فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعین . ــــــــــ (خداوند متعال ) به آن (آسمان ) و به زمین فرمود: بیایید خواه از روى اطاعت و خواه از روی اکراه! آنها گفتند: ما از روى طاعت مى آییم.»(فصلت:11) . لذا اگر موجودات مادّی به خاطر داشتن نفس مجرّد دارای اراده و اختیارند ، ملائک که مجرّد خالصند به نحو اولی دارای این دو صفتند. چون صفات کمال ، که اراده و اختیار نیز جزء آنها هستند ، در مجرّدات بسیار قویتر از موجودات مادّی وجود دارند. از اینرو خداوند متعال که فوق مجرّد است از بالاترین مرتبه ی اراده و اختیار نیز برخوردار است. البته باید توجّه داشت که تفاوتی هست بین اراده و اختیار حیوان با انسان و بین اراده و اختیار انسان با فرشته و همگی با اراده و اختیار خدا. اراده و اختیار حیوان به تعبیر شهید مطهری تابع و محکوم غریزه ی آنهاست امّا اراده و اختیار انسان می تواند حاکم بر غرایز او باشد و بر خلاف غریزه نیز عمل نماید. به تعبیری حیوان فقط اراده و اختیار غریزی دارد ولی انسان افزون بر این مرتبه از اراده و اختیار ، اراده و اختیار عقلی نیز دارد. بلکه در اولیاء الهی اراده و اختیار قلبی و در انبیاء وائمه اراده و اختیار قدسی نیز موجود است. در انسان و حیوان ، مادام که در دنیا و با بدن مادّی هستند اراده ، غیر از اختیار است. اراده ی حیوان و انسان ، علّت حرکت عضلات و معلول شوق و میل درونی است ؛ خود میل درونی نیز معلول تصدیق و ترجیح خیریّت یک فعل است که از آن تعبیر می شود به اختیار وصفی ؛ خود این اختیار وصفی(تصدیق به خیریّت عمل) نیز ظهور شاکله ی ذاتی شخص است که از آن تعبیر می شود به اختیار داتی. البته تصوّر فعل خارجی نیز نقش زمینه ساز دارد در این ظهور دارد. امّا در ملائک اراده و اختیار وصفی و اختیار ذاتی اوّلاً یک چیزند نه سه چیز متمایز از همدیگر. چون نه میل درونی در ملائک وجود دارد نه تصوّر فعل و نه وصف عرضی. ثانیاً اراده و اختیار ملائک علّت تامّه ی تحقق فعل آنهاست. یعنی محال است فرشته چیزی را اراده کند و آن چیز تحقق نیابد ؛ امّا اراده و اختیار انسان علّت ناقصه ی فعل اوست ؛ لذا ممکن است انسان یا حیوان چیزی را اراده کنند ولی به خاطر فراهم نبودن دیگر عوامل طبیعی یا وجود مانع ، آن چیز تحقق نیابد. امّا تفاوت اراده و اختیار خدا با اراده و اختیار دیگر موجودات در این است که اراده و اختیار همه موجودات مثل وجود خودشان ممکن الوجود است ، ولی اراده و اختیار ذاتی خداوند متعال واجب الوجود است. چرا که اوصاف ذاتی خدا عین ذات او هستند و تمایز آنها مفهومی است. البته برخی گفته اند خداوند متعال فاقد اراده و اختیار ذاتی است و آنها را از اوصاف فعلیّه و در نتیجه ممکن الوجود دانسته اند. لکن از نظر عرفا و بزرگان حکمت این سخن جای اشکال دارد ؛ چرا که اوصاف فعلی خدا نیز همگی ریشه در اوصاف ذاتی او دارند. لذا امام رضا(ع) فرمودند:« ... عَالِمٌ إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ خَالِقٌ إِذْ لَا مَخْلُوقَ وَ رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ إِلَهٌ إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ کَذَلِکَ یُوصَفُ رَبُّنَا وَ هُوَ فَوْقَ مَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُون ... . (خدا) عالم و دانا بود در هنگامى که هیچ معلومى نبود. و خالق و آفریدگار بود در وقتى که هیچ مخلوق و آفریده ای نبود و ربوبیّت داشت در زمانى که هیچ مربوبی نبود و معبودیت داشت آنگاه که هیچ عبادت کننده ای نبود که عبادت کند. پروردگار ما را چنین باید وصف نمود و آن جناب بالاتر است از آنچه وصف کنندگان او را وصف می کنند.»( التوحید للصدوق ،ص57) طبق این کلام گوهربار عالِم آل محمّد ــ صلوات الله علیهم ــ خدا قبل از وجود مخلوق و مربوب و عبد ، خالق و ربّ و اِله بود ، در حالی که خلق و معبودیّت و ربوبیّت در علم کلام جزء صفات فعل قلمداد می شوند. حکما در تفسیر این کلام حضرت رضا(ع) فرموده اند هر صفت فعلی ظهور صفتی ذاتی است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه