مفاهیم قران گستره خاص دارد آیا تمام علوم را در بر میگیرد ؟وبه چه دلیل قران از جامعیت برخوردار است؟

قرآن - چنان که صاحب نظران گفته اند - چون دریایی عمیق است و هیچ کتابی را نمی توان با آن مقایسه کرد. یکی از نشانه های عمق قرآن کریم، تفاسیر مختلفی است که بر آن نگاشته اند. این در حالی است که نه تفاسیر گذشته توانسته اند از عهده تفسیر کامل آیات این کتاب مقدس بر آیند؛ نه تفاسیر معاصر می توانند تمام معانی اش را کشف کنند و نه تفاسیر آیندگان خواهند توانست به درک عمیق آیات آن نائل آیند.امامان معصوم)ع( نیز در موارد مختلف به جایگاه رفیع قرآن اشاره کرده اند؛ برای نمونه در روایات چنین آمده است: »فضل القرآن علی سائر الکلام کفضل اللّه علی خلقه«(1)؛ برتری قرآن به دیگر سخنان مانند برتری خداوند بر مخلوق خود است.تاریخ اسلام نشان می دهد که قرآن در عرصه های مختلف زندگی مسلمانان ظهور و نفوذ داشته است. بخشی از این عرصه ها عبارت است از: 1. معنوی و روحی2. عملی و اجتماعی3. علمی و نظریبه نظر می رسد بُعد اخیر، پرسش درباره »جامعیت قرآن« را در اذهان مسلمانان پدید آورده است. بسیاری از دانشمندان جامعیت قرآن را پذیرفته و در جهت اثبات آن دلیل هایی ارائه داده اند. پیش از تبیین برهان های این گروه، باید دانست دیدگاه طرفداران جامعیت قرآن به انواع زیر قابل تقسیم است:1. دیدگاه حداکثری که به گستردگی قرآن در همه علوم و روش ها معتقد است. این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین می دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئی و کلی و حتّی بسیاری دیگر از موضوعات مانند شیمی، فیزیک و... را شامل می شود. اینان قرآن را جامع مسائلی می دانند که مبین قوانین علوم نظری و تجربی است.(2) اسکندرانی و طنطاوی و ملامحسن فیض کاشانی و ابن کثیر در شمار این گروه جای دارند. فیض کاشانی،(3) پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئی و حسی و کلی و مطلق تقسیم می کند، می گوید: اکنون آن که کیفیت این نوع دانش )علم کلی( را می داند، معنا و مفهوم آیه مبارک )و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شی ء( را در می یابد. چنین کسی به واقع گواهی می دهد که همه دانش ها در قرآن کریم وجود دارد. ابن کثیر(4) نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، می گوید: هر چه مردم در کارهای دنیایی و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است.بی تردید اگر مراد ابن کثیر ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست؛ زیرا اموری چون مسائل دقیق و جزئی ریاضی، شیمی، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است؛ ولی چنانچه مرادش نهفته بودن این دانش ها در مراتب گونه گون معانی و مفاهیم قرآن باشد، می توان آن را پذیرفت. 2. دیدگاه حداقلی، که تمامیت قرآن در ذکر کلیات و بیان ارزش ها را می پذیرد.طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینی و عقاید و بیان ارزش های جامع می دانند و معتقدند طرح مسائل علمی با قدسی بودن دین سازگار نیست. محمد عزة دروزه(5) و دکتر سروش(6) در شمار این گروه جای دارند.اکمال دین در نظر این گروه عبارت است از تبیین کامل امور معنوی و آخرتی و واگذاردن علوم انسانی و تجربی، از جمله شیوه حکومت به مردم. برخی در تأیید این نظریه گفته اند:(7) افزودن سنّت رسول اللّه)ص(، توجّه به سیره امامان)ع( و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح کامل نبودن قرآن به شمار می آید.بی تردید این دیدگاه نمی تواند درست باشد؛ زیرا طرح مسائل علمی در راستای هدایت و تربیت نفوس ضرورت دارد و به قدسی بودن زیان نمی رساند. از سوی دیگر، نقدپذیری به دینی بودن موضوع آسیب وارد نمی کند؛ چنان که احکام شرعی به واسطه عنصر اجتهاد همیشه در معرض انتقاد قرار دارند. افزون بر این، مسائلی چون سنّت رسول اللّه)ص( و سیره ائمّه)ع( و اجتهاد از پایه های جامعیّت قرآن به شمار می آیند؛ به عبارت دیگر، همه این ها از متن قرآن کریم الهام گرفته اند؛ آیاتی مانند )و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا»8) و )أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الامر منکم»9) و )إنما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا...»10) و )لکم فی رسول الله أسوة حسنة»11) و )و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلو لا نفر من کلِّ فرقة منهم طائفة لیتفقَّهوا فی الدِّین...»12) و احادیثی مانند »انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی فان تمسکتم بهما لن تضلوا و انهما لن یفترقا حتّی یردا علی الحوض«.(13) بر نادرستی این نظر گواهی می دهند.3. دیدگاه اعتدالی که معتقد است قرآن کریم ضمن بیان کلیات و اصول و قواعد ارزشی و نگرشی، برخی از روش های سرنوشت ساز و موثر در هدایت را نیز تبیین می کند. طرفداران این نظریه(14)، چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش هایی را مطرح کرده است که می توان بر اساس آن یک نظام حقوقی و سیاسی و اجتماعی و پیام های ارزشی مبتنی بر یک مکتب روان شناسی و جامعه شناسی را استخراج کرد. بنابراین، قرآن از زاویه ای خاص بیانگر همه چیز است. جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه های علمی چنان است که در خصوص تک گزاره های آن سخنی ندارد و اثباتاً یا نفیاً موضع گیری نمی کند.در این میان، برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و دیگران،(15) جامعیت قرآن را در قلمرو هدایت و تربیت تفسیر کرده اند. او در این باره می نویسد: »آنچه ملاک است و کوتاهی را از جانب قرآن منتفی می سازد، این است که قرآن تمام مطالب لازم در حوزه هدایت و سعادت را همراه دارد و در این زمینه از هیچ کوششی فروگذار نکرده است«.(16)گروهی از پژوهشگران مانند استاد حسن زاده آملی جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کرده اند. او می نویسد:(17) »کلمه مبارکه »کلّ شی« چیزی را فروگذار نکرده است. پس چیزی نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولی قرآن در دست انسان زبان فهم، تبیان کلی شی و زبان کلمات اللّه بی انتها است. این انسان زبان فهم راسخ در علم است.«گروهی نیز جامعیت را در حوزه شرع و احکام آن محدود ساخته اند. عالمانی چون فخر رازی،(18) طبرسی(19) چنان اعتقاد دارند که جامعیت قرآن در محدوده دین و شرع معنا می یابد؛ زیرا بیان دین و احکام جز از ناحیه قرآن امکان پذیر نیست.دلیل های جامعیت قرآن دلیل های جامعیت قرآن نوع است:الف( آیات الاهیب( سخنان معصومان)ع(ج( برهان عقلیالف( آیات الاهیبخش نخست به سه دسته تقسیم می شود:1 - آیاتی که در آن واژه تبیان و تفصیل آمده است؛ مانند آیه 89 سوره نحل.2 - آیاتی که اسلام را دین جهانی معرفی می کند؛ مانند آیه 107 سوره انبیاء.دستورهای آیین جهانی باید چنان باشد که نیازهای عرصه های مختلف زندگی بشر را تأمین کند. از این رو، جهانی بودن قرآن مستلزم جامع بودن آن است.3 - آیاتی که فرمان های قرآن را جاودانه معرفی می کند؛ مانند آیه 1 سوره فرقان.بی تردید چیزی که تا ابد استمرار دارد، باید به تمام نیازهای انسان در زندگی فردی و اجتماعی، برای تحقق هدایت و سعادت، پاسخ دهد.ب( سخنان معصومان)ع(روایات این بحث به سه دسته تقسیم می شوند:1. احادیثی که با واژگان تبیان و تفصیل، قرآن را وصف کرده اند؛ مانند این سخن امام رضا)ع»20): خداوند پیامبرش را قبض روح نفرمود، مگر آن که دینش را کامل ساخت. و قرآن را بر او نازل فرمود که در آن تفصیل هر چیزی وجود دارد.امام صادق)ع»21) نیز می فرماید: خداوند متعال هر چیزی را در قرآن بیان کرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نیازمندی های مردم را آورده تا کسی نگوید کاش این موضوع در قرآن بود. 2 - روایاتی که قرآن را منبع و محل مراجعه معرفی می کند؛ مانند این سخن امام باقر)ع»22): بی تردید خداوند متعال چیزی که امّت نیاز دارد، رها نساخته، در کتاب خود فرو فرستاده است.امام صادق)ع»23) در این باره می فرماید:هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند، ریشه اش در کتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمی رسد.3 - گفتار مولای متقیان علی)ع»24) که در توصیف قرآن می فرماید: آگاه باشید، دانستنی های گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است... .ج( برهان عقلیدر این بخش، با برهان های زیر رو به رو می شویم:1 - برهان خاتمیتخاتمیت، بر اساس دلیل های عقلی و نقلی، تثبیت شده است. نتیجه منطقی خاتمیت پذیرش جامعیت قرآن است؛ زیرا راز خاتمیت در چگونگی رهنمودها و مقررات و شیوه طرح آن ها نهفته است؛ یعنی باید پیامبر خاتم طرحی جامع و کلی ارائه دهد؛ طرحی که هیچ چیز در آن فرو گذار نشده باشد.2 - برهان لطفاگر فرض کنیم دین اسلام در بیان مسائل لازم کوتاهی کرده است و جوینده هدایت پاسخ خود را در آن نمی یابد، بی تردید سردرگمی یا دست کم سرخوردگی پدید می آید و این کار از لطف خداوند دور است.3 - برهان تکامل دیناگر بر اساس ملاک های عقلی و نقلی دین اسلام متکامل ترین ادیان به شمار می رود، باید هر مسأله ای را بیان کند.معیارهای جامعیتدر پایان ،اشاره به معیارهای صدق جامعیت بر قرآن شایسته می نماید. مطابقت با فطرت انسانی، سهولت و انعطاف پذیری در تعلیمات، توان پاسخ به پرسش های بشر، شایستگی همگانی و جاودانگی، همسویی با انسان، همگونی اجزای دین، نگاه همه جانبه، فراروزی و آینده نگری، عقلانی بودن آموزه ها و توجّه به تفقه و اجتهاد. بخشی از این ملاک ها به شمار می آید.( منابع )1) بحارالأنوار، ج 89، ص 19.2) اشاره به دو کتاب معروف تفسیری است که به شکل افراطی به مسائل علوم و تجربی پرداخته اند:کشف الاسرارا النورانیه )اسکندرانی( و الجواهر فی تفسیر القرآن. )طنطاوی(3) هفده گفتار در علوم قرآنی، ترجمه سید حسین حسینی، 98 - 93.4) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج 2، ص 503.5) تفسیر الحدیث، محمد عزة دروزه، ج 6، ص 91.6) فربه تر از ایدئولوژی، عبدالکریم سروش، ص 58 48 و 122.7) مجله کیان، حبیب اللّه پیمان، شماره 5، ص 27 و 28.8) و آن چه را فرستاده او به شما داد، آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت، باز ایستید. )حشر (7 :(59)9) خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیاء امر خود را نیز اطاعت کنید. )نساء (59 :(4)10) ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند... )مائده (55 :(5)11) قطعاً برای شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقی نیکوست. )احزاب(21 :(33)12) و شایسته نیست مؤمنان همگی )برای جهاد( کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند تا )دسته ای بمانند و( در دین آگاهی پیدا کنند. )توبه (122 :(9)13) همانا من میان شما )مردم( دو شی ء گرانبها را به یادگار گذاشتم. کتاب خدا و عترت خود که اهل بیت من باشند، اگر پس از من به آن دو چنگ بزنید گمراه نخواهید شد: آن دو از هم جدانمی شوند تا با هم به حوض )بهشت( وارد می شوند. )بحارالأنوار، ج 2، ص 100)14) مجله معرفت، ناصر مکارم شیرازی، شماره 5، ص 4.15) تفسیر المنار، شیخ محمد عبده، ج 7، ص 394 و 395.16) تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 7. )ذیل آیه 37 سوره انعام(17) انسان و قرآن، حسن حسن زاده آملی، ص 9.18) تفسیر فخر رازی، ج 12، ص 218 - 215.19) مجمع البیان، طبرسی، ج 6، ص 190.20) الجدید فی التفسیر القرآن، شیخ محمد سبزواری، ج 3، ص 29.21) اصول کافی، کلینی، ج 1، ص 59.22) همان.23) همان.24) نهج البلاغه، خطبه 158. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/450004) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه