انگیزه عبادت خدا ترس است یا عشق؟

از روایات استفاده می شود که عبادت خداوند با سه انگیزه انجام می شود، ترس از جهنم، طمع به بهشت، محبت و خشنودی خداوند.در پاسخ به سوال شما گفتنی است، روشن است که انگیزه عشق و محبت بسیار برتر از انگیزه ترس و طمع است، لکن باید دانست که مرتبه این انگیزه بسیار برتر از انگیزه های دیگر است و انسان باید از مراحلی از سلوک گذر کند تا بتواند خدای را تنها از روی محبت عبادت کند. ترس و طمع انگیزه مبتدیان راه است و عشق مربوط به منتهیان و راه رفتگان.توضیح بیشتر:هدف اصلی قرآن دعوت مردم به دیدار حق تعالی و بازگشت به مبدأ هستی است که از آن به «عبادت احرار» یاد می شود. اولین سوره ای که بر قلب نازنین پیامبر اکرم(ص) نازل شد، سوره مبارکه «علق» است. در آیه 14 این سوره می فرماید: (أ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَی ) «آیا نمی داند که خداوند می بیند»؛ یعنی، آیا در محضر محبوب عالم حیا نمی کند؟!اما بسیاری از مردم در حدی هستند که یا از ترس جهنم یا به شوق بهشت عبادت می کنند و اگر بهشت و جهنمی در کار نبود، تن به عبادت نمی دادند. بنابراین بهشت و جهنم دو نعمت برزگ الهی است که انسان را - که به شوق آن و ترس آن بندگی خدا را می کند - کم کم به سمت خود محبوب دو سرا می کشاند. و قرآن نیز با توجه به اینکه مخاطبانش انسان ها هستند، بر هر سه جنبه بندگی آزادگان، بردگان و تاجران تأکید کرده است. آری عبادت کردن از روی ترس یا شوق، بسیار بهتر از بندگی شیطان و نفس است که انسان را به کلی از کمال مطلوبش باز می دارد.این مختصر به بعضی از آیات و روایات اشاره می کنیم: (لعلهم بلقاء ربهم یوءمنون) « شاید به دیار پروردگارشان ایمان آورند».انعام (6)، آیه، 154.؛ (لعلکم بلقاء ربکم توقنون) «شاید شما به دیدار پروردگارتان یقین پیدا کنید».رعد (13)، آیه 2. (من کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحاً) کسی که به دیدار پروردگارش امید دارد، کردار شایسته انجام دهد».کهف (18)، آیه 110. آیات مذکور از لقای ذات اقدس حق و دیدار یار سخن می گوید که از آن به «جنة اللقاء» تعبیر می شود. (هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن) «او (خدای سبحان) هم اول است و هم آخر، هم ظاهر است و هم باطن».حدید (57)، آیه 3. آیا خدایی که این چنین است و هم مبدأ همه چیز و هم منتها و غایت همه چیزها است، شایسته بندگی نیست؟!آری غایت و منتهای ما انسان ها بهشت نیست؛ بلکه دیدار او است. پس خداوند آخر و غایتی فرای غایات دیگر معرفی شده است. (ارجعی الی ربک راضیة مرضیة) «به سوی خدایت باز گرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو راضی و خشنود است».جر (89)، آیه 28. به تعبیر زیبای «الی ربک» توجه فرمایید معنای آن آرامش گرفتن در جوار قرب حق است، امری که به مراتب بالاتر از بهشت و نعمت های آن است.(وعد الله المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و مساکن طیبة فی جنات عدن و رضوان من الله اکبر ذلک هو الفوز العظیم) .توبه (9)، آیه 72. به این آیه با دقت توجه کنید؛ اولاً به زن و مرد مؤمن وعده بهشت برین می دهد و آن گاه می فرماید:«و رضوان الهی برتر و والاتر است» و آن را رستگاری عظیم می داند؛ یعنی، مردم را پله پله بالا می برد ابتدا از آنچه برای آنها درکش آسان تر و برای طبعشان خوشایندتر است شروع می کند. آن گاه دست آنان را می گیرد و به بالا؛ یعنی، رضوان الهی می برد و یادآور می شود که رستگاری بزرگ، همان رضوان الهی است. (و فی الاخرة عذاب شدید و مغفرة من الله و رضوان) حدید (57)، آیه 20. آیه مذکور به هر سه مورد دوزخ، بهشت (مغفرة من الله) و جنت رضوان (همان هدف والای احرار)، اشاره دارد؛ یعنی، برخی جویای بهشت و گروهی گریزان از دوزخ هستند. در این میان تنها آزادگان درصدد رضا و خشنودی حق اند و جز خدا را نمی طلبند. به ما فرموده اند:سعی کنید سطح خود را بالا بیاورید و همچون آزادگان بندگی کنید.چه زیبا فرموده است امام علی(ع): (ما عبدتک خوفاً من نارک و لاطمعاً فی جنتک بل وجدتک اهلاً للعبادة فعبدتک) «خداوندا!من تو را نه به جهت ترس از دوزخ و نه به طمع بهشت برین که من تو را سزاوار عبادت دیده و به پرستش تو می پردازم». و چه زیبا است تعبیر امام سجاد(ع) در خاتمه مناجات مریدین: (یا نعیمی و جنتی و یا دنیای و آخرتی یا ارحم الراحمین) «ای خدایی که نعیم و بهشت من تویی و دنیا و آخرت من تنها تو هستی، ای رحم کننده ترین رحم کنندگان». توجه به این نکته ضروری است که افراد در مراتب ایمان و شخصیت گوناگون هستند. امام صادق(ع) می فرماید: «الایمان حالات و درجات و طبقات و منازل» ؛ «ایمان در افراد حالات گوناگون و درجات و نیز مراحل و مراتب مختلفی دارد»اصول کافی ج 2، ص 38. بنابراین نمی توان از همگان انتظار عالی ترین هدف را داشت. برای کودک ابتدایی نمی توان توضیح داد که اگر تحصیل علم را ادامه دهد، در آینده از شخصیت ها و رجال برجسته خواهد شد و چه بسا قدرت علمی او ماه و اختر را تسخیر کند؛ بلکه کودک را با تشویق و احیاناً با تهدید باید وادار به درس و مدرسه کرد. مخاطبان قرآن نوعاً طبقه متوسط مردم اند؛، اگرچه در قرآن حکیم در بطون، ظرایف، لطایف و اشاراتش به افراد ویژه و نخبگان توجه دارد. اما اکثریت همانند دانش آموزان کلاس اول ابتدایی اند که باید دستشان را گرفت و پا به پا برد تا شیوه درست عبادت را بیاموزند و اگر آموختند، می یابند که تنها خداوند شایسته پرستش است: (ایاک نعبد) .در عالم وجود، بهشت و دوزخ به عنوان جزا و پاداش صالحان و شایستگان و مجازات و کیفر تبه کاران مقرر گشته است. بهشت جایگاه ابدی همه مومنان و صالحان و حتی اولیای الهی است؛ اما نه به عنوان هدف نهایی، بلکه به عنوان مرحله ای از هدف برتر. از آنجا که قرآن کتاب انسان سازی و تربیت انسان به کمال مطلوب است و مسأله تشویق و تهدید نقش عمده ای در تربیت و انگیزش افراد دارد، بنابراین بهشت و دوزخ را چونان دو عامل مهم تشویق و تنبیه مطرح کرده است. امام علی(ع) می فرماید:«انبیاء آمدند تا بشر را از قیامت و مواقف آن و آنچه برای اهل طاعت و معصیت فراهم شده از بهشت و دوزخ و کرامت و خفت آگاه گردانند».نهج البلاغه، خطبه 183.زهرای اطهر(س) نیز می فرماید: «ثم جعل الثواب علی طاعته و وضع العقاب علی معصیته زیادة لعباده عن نقمته و حیاشته لهم الی جنته» ؛ «خدای سبحان ثواب و عقاب را مقرر ساخت برای سوق دادن خلایق به بهشت برین و بر حذر داشتن آنها از نقمت و بلایش (دوزخ)».اعیان الشیعه، ج 1، ص 316؛ این جمله از حضرت علی(ع) نیز نقل شده است. ر.ک:بحارالانوار، ج 6، ص 114 به نقل از نهج البلاغة. پس هدف اصلی «خداوند سبحان» است؛ اما مردم دارای مراتب و حالات مختلفی اند و بسیاری از آنها را باید با ترس و شوق به بارگاه الهی کشاند. آن گاه که آمدند، می بینند که به چه مقامی مشرف شده اند. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه