نقش روحانیون در دربار قاجار چگونه بوده است؟

ارتباط روحانیون با دربار قاجار با فراز و نشیب هایی روبرو بوده است . در آن زمان علما بیشتر ترجیح می دادند که بین دولت ودیگران نقش میانجى داشته باشند . یکى از معمولترین طرق دخالت علما ، وساطت میان حکومت مرکزى وخان ها یا حکام شورشى بود ومعمولا نیز وساطت علما پذیرفته مى شد . در ایام حکومت آغا محمد خان اوضاع ایران به قدرى اشفته بود که مجالى براى نفوذ زیاد روحانیون پدید نیامد . در دوره فتحعلى شاه نیز او به انگیزه دیندارى وملاحظات سیاسى در پى سازش با قدرت روحانیون بود اما خود کامگى واستبداد او با این رابطه سازگارى نداشت وتجاوز روسیه به ایران در زما ن او واکنش شدید علما نسبت به شاه را در پى داشت . محمد شاه هم که به تصوف دل بسته بود در عمل براى ارتباط باعلما هیچگونه اقدامى انجام نداد که در نتیجه خصومت علما با دولت علنى تر شد واین خصومت در زمان ناصرالدین شاه به خاطر فساد روز افزون و ولخرجى دربار که به وام گرفتن از بیگانگان منجر شد واین امر استقرار نفوذ اقتصادى بیگانه در ایران را فراهم کرد شدیدتر گردید . اما در مورد این قسمت از سوال که ایا در زمان قاجار نیز روحانى دربارى وجود داشته است باید گفت در کنار جریان اصیل روحانیت که در مقابل مفاسد و مظالم دربار و استعمار ایستادگى مى نمود ، روحانیونى مانند حاج سید محمد امامى ، حاج سید زین العابدین امام جمعه ، حاج سید جواد ظهیرالاسلام وسید ابولقاسم امام جمعه ، در دربار نفوذ داشته وتعاملات و ارتباطاتى نیز با دربار داشته اند سه نفر اخیر داماد ناصرالدین شاه نیز بوده اند . این روحانیون بیشتر مناصبى مانند امامت جمعه تهران ویا تولیت اماکن متبرکه را برعهده داشته اند اما نفوذ ونقش چندانى در در بار قاجار نداشته وتلاشى نیز براى کسب قدرت نداشته اند بلکه بیشتر فعالیتشان درتایید سلطنت قاجار بوده است . از طرف دیگر اندیشه سیاسى روحانیون وعلماى بزرگ شیعه در زمان قاجار بیشتر اندیشه اصلاحى است به این معنا که با توجه به شرایط زمان ومکان وسایر شرایط ومقتضیاتى که از انها به عنوان واقعیت هاى موجود تعبیر مى کنیم ، ضمن انکه از اصول وارزشهاى خویش عقب نشینى نمى کردند پیشنهادهایى به منظور اصلاح وبهبود نسبى امور میدادند واگر شرایط مساعدتر میشد سعى میکردند براى بهبود اوضاع پیشنهادهاى بیشترى ارائه کنند . بنابراین علما در ان دوره به خاطر شرایط خاص موجود ، تلاشى براى کسب قدرت انجام نمى دادندوباتوجه به اصولى مانند اصل دفع افسد به فاسد به دنبال اصلاح اموربودند . درپایان لازم است به دو نهضت مهم روحانیت درعصر قاجار یعنى نهضت تنباکو ونهضت مشروطه که براى تغییر واصلاح ساختار حاکم در کشور انجام گرفت اشاره داشت . در نهضت تنباکو که اساس ان برمخالفت باامتیازو واگذارى انحصارى خرید وفروش توتون وتنباکوى ایران به شرکت انگلیسى رژى اغاز شد علما وروحانیونى همچون میرزاى شیرازى وسید على اکبر فال اسیرى و . . . به امتیاز مذکور اعتراض نموده و در نهایت با فتواى تاریخى میرزاى شیرازى به تحریم مصرف توتون وتنباکو شاه امتیاز مذکور را لغو نمود وبراى اولین بار دولت قاجار در مقابل مردم وعلما عقب نشینى نمود . از این زمان بود که روحانیت ، رهبرى جنبشها ونهضت هاى مردمى را برعهده گرفت . پس از قیام تنباکو نارضایتى ها ادامه یافت در خواست علما ومردم از شاه براى تاسیس عدالتخانه از سوى دولت قاجار نادیده گرفته شد علما وروشنفکران سپس براى اصلاح و محدود کردن قدرت مطلقه شاه ومبارزه با ظلم وهمچنین مطابقت قوانین با شرع مقدس برمشروطه خواهى و تاسیس مجلس شوراى اسلامى تاکید کردند . علمایى چون ایت الله شیخ فضل الله نورى ، ایت الله نایینى ، ایت الله بهبهانى وایت الله طباطبایى از علماى بزرگى بودند که در قیام مشروطیت نقش بسزایى داشتند هرچند که مشروطه به دلایل مختلفى از جمله نفوذ انگلیس و روشنفکران غرب زده پراکندگى واختلاف مشروطه خواهان ، در رسیدن به اهداف خود ناکام ماند اما نقطه عطفى در تاریخ سیاسى ایران ونقش روحانیت شیعى به شمار مى اید . براى اطلاعات بیشتردراین زمینه میتوانید به منابع زیر مراجعه کنید : 1 - تاریخ معاصر سیاسى ایران ، دکتر سید جلال الدین مدنى 2 - تشیع ومشروطیت ایران ، عبدالهادى حائرى 3 - دین ودولت در ایران ، حامد الگار 4 - انقلاب اسلامى ایران ، جمعى از نویسندگان .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه