فلسفه نیت چیست؟

فلسفه نیت: «بطور اختصار، عنصرى که به عمل انسان، بها مى دهد، نیت و انگیزه و هدف اوست. از همین رو، در آیات قرآن، کلمه «فى سبیل الله، فراوان به کار رفته (70 بار) و این هشدارى است که انسانها مواظب اعمال و نیّات خود باشند که در راه خدا باشد، نه براى غیرخدا یا انگیزه هاى نفسانى، مانند جاده خطرناکى که تابلوهاى هشداردهنده فراوانى در آن نصب مى کنند، بندگى خدا راهى است که لغزشگاههاى فراوانى دارد و این همه تأکید، هشدار براى دورى از انحراف ها است. بخصوص در عبادات، که بدون «قصد قربت» و نیّت خدایى ارزش ندارد. نیّت رکن عبادت است. اگر عملى بدون نیّت انجام شود، یا نیّت غیرخدایى داشته باشد، باطل است. نیت، اصل و اساس عمل است. مقدس ترین کارها بخاطر نیت بد فاسد مى شود و ساده ترین کارها، با نیّت خوب، ارزشى بسیار پیدا مى کند.نیّت خدایى، عامل جذب الطاف الهى است. هر که در راه خدا تلاش کند خداوند هم راههاى خودش را به او مى نمایاند: «و الذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا»، (عنکبوت، 69) . و نیت شرط قبولى عمل است. امام صادق(ع) از قول خداى متعال نقل مى کنند و مى فرمایند: «لم اقبل الاّ ما کان خالصا لى ؛ جز آنچه را خالص براى من مى باشد، نمى پذیرم»، (قرائتى، محسن؛ پرت وى از اسرار نماز، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ج اول، 1369، ص 115 و 116).توضیح بیشتر:چیستی نیت:نیت به معنای قصد است و قصد؛ یعنی مقصد داشتن. آدمی هر کاری را برای رسیدن به مقصدی انجام می دهد، ولی مقصود از نیت داشتن، در اصطلاح اخلاق، هدف و مقصد خاصی است. توضیح این که: ما از هر عملی که انجام می دهیم دوگونه هدف را مد نظر قرار می دهیم:1. اهداف میانی؛ یعنی هدف های متعددی که مستقیما از هر عمل قصد می کنیم. کار می کنیم تا حقوق بگیریم درس می خوانیم تا مدرک بگیریم و مانند آن.2. هدف نهایی؛ یعنی هدف واحدی که جهت دهنده به تمامی آن اهداف متعدد است. هدف نهایی از نظر اسلام و اخلاق اسلامی «قرب به خدا» است. کار می کنیم، حقوق هم می گیریم، ولی در نهایت برای رسیدن به قرب خداوند کار می کنیم و درس می خوانیم و عبادت می کنیم و مانند آن.اهداف میانی؛ در بین تمامی مردم مشترک است، زیرا هر عملی برای رسیدن به هدفی انجام می شود. آنچه که تحت عنوان «نیت» اختصاص به مؤمنین دارد و باعث ارزش اخلاقی عمل انسان می شود، هدف نهایی داشتن؛ یعنی قصد قربت به خدای تعالی است.در رساله «لب اللباب، ص 118» آمده است: نیت آن است که سالک منظوری در سلوک جز خود سلوک و انجام وظیفه و فناء در ذات احدیت نداشته باشد و در این منظور خالص باشد «فادعوه مخلصین له الدین؛ پس خدای را در حالتی بخوانید که نیت خویش را برای او خالص گردانیده اید» (غافر، آیه 65)معنای اخلاص:اخلاص به معنی خالص نمودن نیت از هرگونه شائبه شرک و ریا و اهداف غیر الهی است. انسان در زندگی خود سر دو راهی انتخاب بسر می برد، راهی به سوی معنویت، باطن هستی، خدای متعال و جهت تجردی عالم و راهی به سوی مادیت، دنیا، ظاهر هستی و جهت مادی حیات.نیت قصد عزیمت از عالم ماده و خاک، به سوی جهت معنوی هستی و حق تعالی است و اخلاص آن است که سالک در این قصد و مقصد، تمام دلش را برای رسیدن به خداوند از هرگونه شائبه محبت دنیا، علاقه به مادیات و رفتن به سوی غیر خدا، خالی نماید.اولیاء الهی نه تنها نیت خویش را از انگیزه های دنیوی و مادی تخلیه می نمودند، بلکه حتی انگیزه عبادت خود را از ترس از جهنم و طمع بهشت نیز خالص می ساختند. آنها تنها و تنها خدای را از روی محبت و به این دلیل که شایسته عبادت است، عبادت می نمودند و این در حقیقت اوج اخلاص است.نماز و خلوص نیت: یکی از مشکلات عمده عبادت مسأله ریا و سمعه است. یعنی این که انسان نماز خویش را به سمع و نظر دیگران برساند و هدفش از این نمایش، جلب قلوب دیگران و جلب توجه مردم به خود باشد چه تا این که از این طریق، به برخی از مقاصد دنیوی خود نائل شود. گاهی انسان نمازش را با دو انگیزه به جای می آورد یعنی هم برای جلب رضایت الهی می خواند و هم جلب قلوب مردم و گاهی هم تنها برای جلب نظر مردم می خواند، به گونه ای که اگر مردم نباشند، نمی خواند. در هر دو صورت این عمل ریا است و از نظر شرعی باطل و به لحاظ اخلاقی بی تأثیر است.برای این که انسان از فواید، آثار و نتایج عبادات و اعمال خویش بهره ببرد، چاره ای جز اخلاص ندارد. انجام عبادت و نماز تنها به منظور انجام وظیفه بندگی، کسب رضایت الهی، وصول به قرب خداوند ولاغیر.مهمترین ارزش نماز و عبادت به اخلاص است و مهمترین عامل اخلاص در نیت به معرفت است. نیت واسطه میا ن معرفت و عمل است. همچنین مقدار اخلاص در نیت نیز بسته به مقدار شناخت و معرفت است. به هر مقدار که درجات شناخت انسان نسبت به خدای تعالی فزونی می پذیرد، درجه اخلاص او بالا می رود و توانا می شود که نیت و عمل خویش را از ریا و شرک و حب دنیا خالی نماید. روایت از علی(ع) است که فرمود: «الاخلاص ثمره الیقین؛ اخلاص میوه یقین است» (غرر الحکم، ج 1، ص 43).و در روایت دیگری فرمود: آنگاه که نیت صالح باشد و یقین قوت گیرد، عمل انسان از هر ناخالصی پاک می شود» (غرر الحکم، ج 1، ص 64).بنابراین طالب اخلاص را سزا است که در تقویت معرفت و ایمان بکوشد و بداند به هر مقدار این امور تقویت گردند، توجه او به سمت معنویت و خدای تعالی بیشتر جلب گشته، نسبت به دنیا و منافع زودگذر آن کم توجه می گردد. البته امکانات دنیوی هم اگر در خدمت معنویت و راه خدا قرار گیرند، جدای از معنویت نیستند.در زمینه نیت و اخلاص، سخن فراوان است. برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود:- ترجمه اخلاق، ص 41- لب اللباب، ص 118- نقطه های آغاز در اخلاق عملی، ص 410 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه