لطفا در مورد مفهوم نقد، شبهه و مغالطه و تفاوت آنها با یکدیگر توضیح دهید.

* نقد نقد به معنی ارزیابی، بررسی، شناسایی نمودن، زیر و رو کردن، عیب ها را نمایاندن و پنهان ها را رو کردن است1. نقد یافتن و نشان دادن است تا اگر کسی خواست، راهش را بیابد و اگر نخواست عذری نداشته باشد2. و در اصطلاح، وارسی و بررسی نوشتار، گفتار یا رفتاری برای شناسایی و شناساندن زیبایی و زشتی، بایستگی و نبایستگی، بودها و نبودها و درستی و نادرستی آنها است3. نقد در مورد انگیزه ها، اندیشه ها و انگیخته های انسانی؛ اهداف، روشها، عملکرده ها، آثار و نتایج کار آدمی؛ تولیدات، محصولات و خدمات بشری به کار می رود. نقد در هر چیزی و هر کاری و در هر زمینه، مبادی، مبانی، منابع، اصول و قواعد خاص خود را دارد، که متخصصین آن حوزه آنها را تعیین و بر اساس آن به نقد پرداخته می شود.در آموزه های دینی، به مقوله نقد و نقدپذیری، اهمیت فراوان داده شده است. واژه های نصیحت، تذکر، موعظه، استماع قول، اتّباع احسن، تواصی به حق، دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، هر یک به گونه ای، اهمیت و جایگاه نقد و نقدپذیری را متذکر می شوند. همچنین، آثار و پیامدهای سازنده و سودمند نقد، اهمیت و ضرورت انتقاد و انتقادپذیری را بیان می کنند. نقد و انتقاد به عمومی و تخصصی، مثبت و منفی، سازنده و تخریبی تقسیم شده است. در نقد و انتقاد مثبت و سازنده، انگیزه و هدف شناسایی حق و رسیدن به آن و نیز رسیدن به کمال مطلوب، بر پایه علم و دانش و منطق و اخلاق استوار است .در نقد و انتقادات منفی و تخریبی، جوسازی و شایعه پراکنی، خود نمایی یا نمایش، سوء استفاده ها و عقده های شخصی مطرح است. ناقد در این نوع نقد و انتقاد، قصد سازندگی ندارد بلکه برعکس از حق و حقیقت دور می شود و بدون ارزیابی درست و راهیابی دقیق گام بر می دارد که، تخریب سرانجام آن است. درباره نقد عمدتا به سه عنصر تکیه می شود: سازندگی، نیت ناقد و مساله تخصص و دانش لازم4 ، 5 . * شبهه: شبهه در لغت به معنای مشابهت و پوشیدگی است. معانی چون اشتباه، احتمال اشکال و شک نیز دارد و همچنین چیزی که حق و باطل در آن معلوم نیست را شبهه می نامند6. شبهه آن است که دو چیز در اثر مماثلت از همدیگر تشخیص داده نشوند « و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شُبِّه لهم، (نساء/ سوره2، آیه 157)؛ عیسی را نکشتند و به دار نزدند لیکن کار بر آنها مشتبه شد.» تشابه، متشابه و مشتبه به ترتیب در آیات 118/ بقره [4] و 99/ انعام به کار رفته است.شبهه یعنى هر اشکال، پرسش یا ابهامى که در برداشت ها، تحلیل ها، تصمیمات و رفتارهاى مرتبط با سعادت فرد یا جامعه، منشأ خطا و اشتباه در شناخت حق از باطل گردد.به عبارت دیگر شبهه خود را شبیه به حق مى نمایاند و راه شناخت حق از باطل را مشکل و افراد را دچار شک و تردید مى کند. نخستین شبهه گویند نخستین شبهه که در خلقت شد به وسیله ابلیس بوده در باب خلقت آدم، او به خداوند گفته است که آدم را از خاک بیافریدى و من را از نار، و نار را بر خاک مزیت است و در شأن من نیست که به آدم سجده کنم7. شبهه و پرسش شبهه و پرسش تفاوت دارند و تفاوت های چندی بیان شده است که می توان به مهم ترین آن در این جا اشاره کرد.پرسش در حقیقت جستجوی بشر برای شناخت است و پرسشگر با بیان پرسش و سؤال می کوشد تا موضوع و مطلبی را بشناسد و آن را درک و فهم کند. در حالی که هدف از شبهه، ایجاد تردید و شک در دل مخاطب است. و شبهه گر می کوشد تا در بنیادهای اعتقادی و باوری شخص تردید افکند. در حقیقت تفاوت شبهه و پرسش را باید در کارکرد و اهداف آن دانست. کارکرد پرسش فهم و شناخت است، در حالی که شبهه برای این طرح می شود تا مخاطبان خود را به چالش بکشاند. از سوی دیگر در شبهه، باطل به طور عمدی و خواسته حضور دارد و شبهه گر با آمیختن حق و باطل می کوشد کلام باطل خود را با رنگ و لعابی از حق به دیگران منتقل کند، از این روست که حضرت امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «إنّما سُمّیت الشُبهةُ شُبهةً لانها شبهت بالحق؛ از آن رو شبهه را شبهه نامیده اند که به حق شبیه و همانند است.»8 * مغالطه: «مغالطه» در لغت، به معناى سوق دادن دیگرى به اشتباه و نیز اشتباه کارى (خود فرد) است.اما در اصطلاح منطق، «مغالطه» نوعى قیاس (استدلال) است که مواد آن شبیه مواد برهان یا مواد جدل( مرکب از وهمیات یا مشتبهات)9 و صورت آن شبیه صورت قیاس منتج بوده و براى اثبات ادعایى و ابطال ادعایى دیگر اقامه مى شود.در صورتى که مواد یا صورت قیاس به صورت واضح و آشکار، ناقص و فاسد باشد، هیچگاه مخاطب دچار اشتباه نمى شود و مغالطه کننده به هدف و مطلوب خود نمى رسد (و استدلال کننده یا خود دچار اشتباه نمى شود.) بدین روى، وقتى مغالطه محقق مى شود که مواد و صورت قیاس شبیه مواد و صورت قیاس صحیح باشد و همین شباهت است که سبب تحقق و رواج مغالطه مى گردد10. مغالطه اهداف، انواع و اقسامی دارد و در علم منطق و فلسفه به آن پرداخته می شود11. هدف اصلی در مغالطه به اشتباه انداختن طرف و رسیدن به هدف خود است. ملاحظه: همان طور که عالم هستی کتاب تکوین و فعل خدا و معجزه است. وحی و قرآن هم کتاب تدوین و تشریع و قول خالق بی همتا و معجزه است. و همان طور که در مورد کتاب هستی و تکوین نقد معنا ندارد در مورد وحی الهی و کتاب تدوین و تشریع و قرآن هم به کار نمی رود، بلکه تفکر، تدبر، پرسش، تفسیر، تبیین و تأویل استفاده می شود، که نشانه شناخت، ادب و اخلاق است. تفکر، تدبر، پرسش، تفسیر، تبیین و تأویل همان چیزهایی است که از اول قرآن انسان ها را بدان ها برای فهم خود فرا خوانده است.کاربرد نقد در مورد وحی و قرآن بیانگر این است که ناقد، وحی را که راه ارتباطی برای ارسال پیام خالق به مخلوق است را نشناخته یا شناخته اما نخواسته به تفسیر و تبیین درست آن و عمل به مقتضای آن اعتنا کند لذا توفیق هدایت تشریعی و پاداشی از او سلب شده است 12. دکتر سها کتاب خود را«نقد قرآن» نام گذاری کرده است! با توجه به مطالب مذکور در مورد نقد ، شبهه و مغالطه، و صرف نظر از این که آیا قرآن و وحی خدای جهانیان نقد پذیر است یا تفکر، تدبر، پرسش، تفسیر، تبیین و تأویل پذیر؟! آنچه از مقدمه و مطالب کتاب «نقد قرآن» و دو فصل آخر آن به دست می آید این است که، دکتر سها با آوردن کلمه «نقد » - که در مورد انگیزه ها، اندیشه ها و انگیخته های انسانی کار برد دارد - در عنوان کتاب خود به قرآن به نقد عمومی(غیر تخصصی)، منفی و تخریبی، با استدلال نادرست، و مبانی، منابع و اصول ناقص و اسرائیلیات پرداخته و از ابتدا تلاش برای القا تفکر زمینی و بشری بودن قرآن کرده و با جمع آوری عمده ی مغالطات و شبهات آمیخته با نسبت ها و تهمت های ناروای هزار و پانصد ساله در حوزه های اندیشه و اعتقاد، اخلاق و احکام، و در ابعاد مختلف(ساختاری، علمی، ادبی، فکری، سیاسی، حقوقی ، اقتصادی، ...)، در یک کتاب، که به بسیاری از آنها در کتاب های علوم قرآن و تفاسیر معتبر به خصوص شیعی پاسخ داده شده، سعی در احیا و جان دادن به آن مغالطات، شبهات، نسبت ها و تهمت ها با اهداف و انگیزه های پیدا و پنهان در قالب ادبیات امروزی با ظاهر دلسوزانه و در سطح عمومی و وسیع نموده است. و معمولا هدف و انگیزه اصلی از آن مغالطات، شبهات، نسبت ها و تهمت ها این است که مردم را از اعتقاد به ارتباط انسان با خدا، غیب و وحی الهی و باورهای راستین فطری و معاد باز داشته و آنها را در برداشت ها، تحلیل ها، تصمیمات و رفتارهاى مرتبط با سعادت فرد یا جامعه، در خطا و اشتباه بیفکنند. به عبارت دیگر راه شناخت حق از باطل را مشکل و افراد را دچار شک و تردید کنند. و نسخه ای که برای ادامه حیات فرد و جامعه می پیچند بی دینی است که عملا در آن خدا و دستورات او حضور ندارد لذا این گونه افراد نه خود به قوانین خود ساخته پایبندی درست دارند و نه می توانند دیگران را بدان رهنمون و سعادتمند سازند. و به اجمال و به صورت کلی می توان گفت: نقد دکتر سها، نقد بی جا، مغالطات و شبهات آمیخته با تهمت ها و نسبت های ناروا درباره قرآن کریم برای نادیده گرفتن وحی، حجیت زدایی از آن، دین گریزی و افتادن در دام ایده آلیسم (امور غیر واقعی به جای واقعیت و حقیقت)، امانیسم(انسان محور به جای خدا محوری)، سکولاریسم(سیاست بی دینی به جای سیاست با دیانت) و کاپیتالیسم (اقتصاد سرمایه داری به جای اقتصاد دین مدارانه)، و ... است، که نقد، نقص و ضعف ذاتی آنها برای اهلش معلوم و بررسی آن مجال خاص خود را می طلبد. پی نوشت ها 1 - ر. ک: معطوف، لویس، المنجد؛ محمد بندر ریگی، تهران، ایران، 86، ششم، ج 2، ص 1990 .2 - ر. ک: صفایی حائری، علی؛ روش نقد، قم، لیلة القدر، بهار 86، دوم، ص 15 – 16. 3 - ر.ک: شریفی، احمد حسین؛ آیین زندگی، قم، معارف، تابستان 85، بیست و سوم، ص 82 – 84 .4 - ر. ک: اسلامی، سید حسن؛ اخلاق نقد، ص 66 – 90 .5 جهت اطلاع بیشتر ر. ک: موسوی کاشمری، سید مهدی؛ انتقادگری و انتقادپذیری در حکومت علوی، فصلنامه حکومت اسلامی، پاییز 79، شماره 17، ص 295 – 296 ؛ اسلامی، سید حسن؛ اخلاق نقد، قم، معارف، بهار 83، اول)6 - ر. ک: فرهنگ لغت معین، ذیل ماده شبهه؛ المفردات و التحقیق ذیل ماده شبه.7 - ر. ک: خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، ص136.8 - وسائل الشیعه،ج27، ص161؛ نهج البلاغه، ص81، انتشارات دارالهجره قم .9 - محمد رضا مظفر، منطق، ص 10.10 - جعفر سبحانی، فرهنگ معارف اسلامی، زیر عنوان های سفسطه و مغالطه.11 - تاکنون بیش از یک صد نوع مغالطه شناسایی شده است. براى آگاهى بیشتر در زمینه مغالطه، روش ها، انواع و اقسام آن، ر. ک: منطق صورى، دکترمحمد خوانسارى؛علی اصغر خندان، منطق کاربردی، و مغالطات.12 - ر. ک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران؛ جوادی آملی، عبد الله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج 2 وحی و نبوت در قرآن؛ ج16 هدایت در قرآن. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه