اگرچه، در ریشه لغوی عدالت، نوعی تساوی و برابری لحاظ شده است، اما در مفهوم اجتماعی آن این تساوی لحاظ نمی‌شود. بلکه در این مفهوم، به معنای «دادن حق هر صاحب حقی» می‌باشد. به عبارت دیگر مقتضای عدالت این است که به هر فردی آنچه را که استحقاق آن را دارد بدهند، خواه سهم تمام افراد جامعه مساوی و برابر شود یا نشود؛ بنابراین در آن مواردی که مقتضای عدالت، عدم برابری است، تساوی، عین بی‌عدالتی خواهد بود.[۱] و در این موارد باید از برابری در حقوق، اجتناب کرد، تا بتوان عدالت را اجرا کرد.

اگرچه، در ریشه لغوی عدالت، نوعی تساوی و برابری لحاظ شده است، اما در مفهوم اجتماعی آن این تساوی لحاظ نمی‌شود. بلکه در این مفهوم، به معنای «دادن حق هر صاحب حقی» می‌باشد. به عبارت دیگر مقتضای عدالت این است که به هر فردی آنچه را که استحقاق آن را دارد بدهند، خواه سهم تمام افراد جامعه مساوی و برابر شود یا نشود؛ بنابراین در آن مواردی که مقتضای عدالت، عدم برابری است، تساوی، عین بی‌عدالتی خواهد بود.[1] و در این موارد باید از برابری در حقوق، اجتناب کرد، تا بتوان عدالت را اجرا کرد. با این مقدمه در پاسخ به سؤال، باید گفت: در جامعه اسلامی، عدّه‌ای از افراد به علت تلاش‌ها و زحماتی که برای حکومت اسلامی داشته‌اند و «در سخت‌ترین شرایط به کمک اسلام آمده و با شمشیر یا خون خود از آن حمایت نموده‌اند» باید حقوقی را برای آنها در نظر بگیریم. و این‌گونه تفکر نه تنها در حکومت ما اجرا می‌شود، بلکه در زمان حکومت امام علی ـ علیه السلام ـ و حتی پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله ـ وجود داشته است. هر چند عمل به این روش به صورت فعلی، مثل تعیین درصد جانبازی، مدت اسارت و... در آن زمان وجود نداشته است، اما اصل این تفکر و عقیده در زمان صدر اسلام نیز وجود داشته است؛ لذا در مورد سیره پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله ـ ، در تاریخ می‌خوانیم که حضرت، به حقوق مجاهدان توجه دقیق می‌کرده است و بالاتر از آن به عواطف شخصی آنها توجه داشته است تا جایی که در جنگ بدر، شماری از جنگ‌افزارهای دشمن که به افرادی مانند، عقبه، شیبه، ابوجهل و... تعلق داشت به خانواده‌های مجاهدان و رزمندگان بدر دادند.[2] در حالی‌که حضرت می‌توانستند این کار را در مورد افراد دیگر عمل کنند و به دیگران بدهند، ولی این کار را نکردند. البته، این عملکرد حضرت منافاتی با تعلق انفال به خدا و پیامبر که خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم ذکر کرده است،[3] ندارد. بعد از زمان پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله ـ در زمان خلفاء، همه مردان سالم بدون رعایت شرط سنی سرباز اسلام بودند و از غنائم جنگی سهم می‌بردند، به طوری‌که بعدها برای جنگاوران، بصورت حقوق ثابت درآمده و این نکته را باید توجه داشت که در عهد خلفاء، خصوصاً‌ عهد عمر فتوحات اسلام توسعه یافت. غنائم جنگی، جزیه، مالیات رو به افزایش نهاد. به طوری که ضرورت تأسیس دیوان خراج، احساس شد. در این اعصار (عصر خلفاء) مخصوصاً عصر عثمان، بی‌نظمی‌ها، ولخرجی‌ها و تصرفات نابجا در اموال و اراضی عمومی زیاد بود. وقتی امام علی ـ علیه السلام ـ به حکومت رسید، خرابی‌های گذشته را ترمیم کرد. عاملان خطاکار عثمان را عزل کرد و عوائد و حقوق گزاف غیر مستحقان را قطع نمود نه اینکه امتیازات رزمندگان و ایثارگران را قطع کند؛ بلکه به حقوق آنها توجه می‌شد.[4] بنابراین، در عصر حضرت امیر ـ علیه السلام ـ نیز به حقوق مجاهدان و رزمندگان اسلام توجه می‌شده است؛ لذا حضرت علی ـ علیه السلام ـ در خطبه 261 نهج البلاغه، در برابر تقاضای «عبدالله بن زمعه» که تقاضای مال بیشتری از بیت المال کرده بود، فرمود: «این مال، نه از من است و نه از تو، این مال، غنائمی است از، فِیء،[5] برای مسلمانانی که شمشیر کشیده‌اند و در راه خدا جهاد کرده‌اند. اگر در جنگ با آنها شرکت داشته‌ای در آن حقی داری و اگر در جنگ با آنها شرکت نداشته‌ای باید بدانی که حق جنگجویان است.»[6] بعضی معتقد هستند که تساوی حق مردم از بیت المال اختصاص به فِیء و غنیمت دارد و شامل وجوهی مانند خمس، زکات و ـ در زمان ما ـ درآمد حاصل از فروش نفت که جزء انفال است نمی‌شود[7] و در حالی‌که مطابق این خطبه صراحتاً‌ به امتیاز رزمندگان در غنائم اشاره شده است. و این‌طور نیست که این امتیاز فقط در غنائم باشد بلکه در موارد دیگر نیز به امتیاز و پاداش دائمی اشاره دارد. برای نمونه در مورد تأمین خانواده‌های شهیدان، در نامه امام علی ـ علیه السلام ـ به مالک اشتر آمده است: اگر یکی از سربازانت و کسانی که با دشمنان تو مبارزه می‌کنند به شهادت رسید، مانند یک وصّی دلسوز و مورد اعتماد، جای او را پر کن، به‌گونه‌ای که اثر فقدان او در چهره آنان مشاهده نشود.[8] و در جای دیگر در مورد ارتشیان سفارش به پاداش دائمی می‌کند. اگر با همه مطالب فوق امتیازات امام علی ـ علیه السلام ـ را منکر شویم، اما اصل وجود امتیازات در زمان فعلی عقلاً پسندیده است. بنابراین جنگ تحمیلی علیه ایران، همانند جنگ‌های صدر اسلام یک امتحان و آزمایش الهی بود؛ در که مبارزان و مجاهدانی از این امتحان الهی سربلند و پیروز، بیرون آمدند. که برخی از آنان علاوه بر سوابق مبارزه و جهاد مجروح هم شده اند و حتی برخی از خانواده ها در این راه شهید داده اند حال این باید از سهمیه رزمندگان و درصد جانبازی یا امکانات خاص برای خانواده‌های شهیدان، تقدیر و حمایتی ناچیز از فداکاری ها و ایثارگری های مخلصانه آنان می باشد که بدون هیچ چشم داشتی انجام داده اند، زیرا باید بین کسانی که در زمان سختی برای جامعه اسلامی تلاش کردند و کسانی که تلاش نکردند فرق گذاشته شود. علاوه بر این احتمال این‌که جنگ مجددی پیش آید، وجود دارد. پس رزمندگان، به خاطر اینکه نگاهبان و حامیان جامعه می‌باشند و باید به آنها بها داده شود و حتی پاداش آنها دائمی گردد تا روحیه دفاع و فداکاری بر اسلام و سرزمین اسلامی تقویت شود، لذا امام علی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «و سپاسگذاری نیکو را در حق آنها دائمی بساز. آزمایش صحیح و تکاپوئی که صورت داده است ارزیابی کرده و قدردانی نما، و کوشش و تحمل سختی‌ها و آزمایشی که از یک ارتشی بروز کرده است، برای شخص دیگر، منسوب مساز، و هیچ‌گونه درباره حد نهایی شناخت و پاداش و تقدیر، در مورد تلاش شخص رزمنده تلاش کننده، کوتاهی مکن.»[9] از این کلام حضرت امیر ـ علیه السلام ـ نیز، توجه به حقوق رزمندگان و ارتشیان فهمیده می‌شود و مطابق کلام علامه محمد تقی جعفری (ره) نه تنها شامل حال ارتشیان می‌شود، شامل همه خدمتگذاران حکومت می‌شود.[10] و حتی حضرت در جای دیگر می‌فرمایند: «وَ وَاصِل فی حُنین الثَّناء عَلَیْهم»[11] یعنی سپاسگذاری نیکو در حق آنها دائمی ساز، به بیان دیگر، پاداش آنها را دائمی کن. پس اگر در جامعه کنونی ما به حقوق رزمندگان، جانبازان و... توجه می‌شود و برای آنها امتیازاتی در نظر گرفته می‌شود، به خاطر الگو قرار گرفتن سیره پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله ـ و امام علی ـ علیه السلام ـ بوده است. و فقط، شکل و قالب آن متفاوت است که امروزه به صورت درصد جانبازی و... می‌باشد و این تغییر شکل باعث نمی‌شود که ادعا کرد، سیاست زمان ما از زمان علی ـ علیه السلام ـ بهتر است و عدالت بهتر اجرا می‌شود. بلکه همین سیاست در زمان آن حضرت نیز وجود داشته است و اگر در مواردی حضرت به اجر معنوی رزمندگان اشاره می‌کند، منافاتی با تعیین حقوق مادی برای آنها ندارد. هم‌چنین، اگر حضرت در مواردی حاضر نشدند به خاطر سوابق جهاد افرادی را مقدم بدارند به این علت بوده است که اولاً آنها بیشتر از حق خود مطالبه می‌کردند و ثانیاً لیاقت پست و مقام درخواستی را نداشتند. معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 1. محمد کریم اشراق، تاریخ و مقررات جنگ در اسلام (دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1368)، ص 365 به بعد. 2. محمد تقی مصباح یزدی، حقوق و سیاست در قرآن، (قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) چاپ دوم، 1379)، ج 1، ص 33. 3. محمد تقی جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام (بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، 1369)، ص 448. 4. عبدالمجید معادیخواه، تاریخ اسلام، عرصه دگراندیشی و گفتگو، (تهران: نشر ذره، 1377)، ص 306. 5. علی اکبر رشاد، دانشنامه امام علی ـ علیه السلام ـ ، (تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1380)، ص 425 و 95. ----------------- [1] . مصباح یزدی، محمد تقی، حقوق و سیاست در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی (ره)، چاپ دوم، 1379، ج 1، ص 33. [2] . عبدالمجید معادیخواه، تاریخ اسلام، عرصه دگراندیشی و گفتگو، تهران، انتشارات ذره، 1377، ص 306. [3] . انفال/1. [4] . مشایخی فریدنی، محمد حسین، فصلنامه پژوهشی و اطلاع رسانی نهج البلاغه، آیین حکومت‌داری از دیدگاه علی ـ علیه السلام ـ ، شماره 2 و 3، 1380 و 1381، ص 71 و 76 و 77. [5] . فِیء، به اموال و زمین‌هایی گفته می‌شود که بدون جنگ از کفار رسیده باشد. [6] . نهج البلاغه، ترجمه حسین عمادزاده، انتشارات شرق، چاپ دوم، 1362، ص 784. [7] . رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی ـ علیه السلام ـ ، اصلاحات اقتصادی، سید حسین میرمعزّی، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1380، ج 7، ص 485. [8] . همان، ص 95. [9] . جعفری، محمد تقی، حکمت اصول سیاسی اسلام، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، 1369، ص 448. [10] . همان. [11] . همان، ص 447. برگرفته از: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات اندیشه قم .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه