جريان آتش زدن قرآن ها در دوره خلافت عثمان چیست؟

در دوره رسالت 23 ساله نبي مکرم اسلام صلي الله عليه و آله و سلم و نزول تدريجي قرآن کريم کاتبان وحي بنا به دستور رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم اقدام به نوشتن سوره ها و آيات قرآن کريم کردند. هر آيه اي که نازل مي شد حضرت دستور مي دادند که در کدام سوره قرار بگيرد. بعد از رحلت آن حضرت آن دسته از کاتباني که نزد خود مصحف هايي از قرآن داشتند بنا به دستور خلفاي نخستين جمع آوري نمودند و به صورت مصحف کامل کردند. در دوره خلافت عثمان با توجه به اين که قلمرو اسلام گسترش يافته بود و مسلمانان نخستين براي ترويج اسلام و تعليم قرآن به تازه مسلمان ها به مناطق مختلف اعزام مي شدند. بنا بر گزاشهای تاريخي آن دسته از افرادي که مصحف قرآني داشتند در تلاوت و قرائت قرآن با هم ديگر اختلاف مي نمودند يعني هر کدام به يک نحو مي خواند و روش خود را روش درست و صحيح مي دانست. حذيفة بن يمان در یکی از جنگها شاهد اين اختلاف بود و هنگام بازگشت از فتح ارمنستان و آذربايجان موضوع را با سعيد بن عاص مطرح نمود. قرار شد که موضوع را با خليفه وقت يعني عثمان بن عفان در ميان بگذارند. و در ملاقات با عثمان از او خواست که به اين رسيدگي کند تا امت اسلامي در کتابت و قرائت خود گرفتار اختلاف و دو دستگي نگردند. عثمان کسي را نزد حفصه فرستاد که صحف (مصحفها) را نزد ما بفرست تا آنها را در مصحف بنگاريم و به تو باز گردانيم. حفصه آن صحف را نزد عثمان فرستاد. عثمان به زيد بن ثابت، عبدالله بن زبير، سعيد بن عاص و عبدالرحمان بن حارث دستور داد که آنها را در مصاحف بنويسند. عثمان به آن سه نفر که از قبيله قريش بودند گفت: اگر در مورد کلمه اي با زيد بن ثابت اختلاف پيدا کرديد، آن را بر طبق لهجه قريش بنويسيد که قرآن به لهجه قريش نازل شده است. آنهاهمين کار را کردند و وقتي مصحف ها آماده شد عثمان صحف را به حفصه باز گردانيد و به هر سرزمين يکي از آنها را فرستاد و دستور داد که تمام صحيفه و مصاحف ديگر را بسوزانند. بنابراين آنچه درباره سوزاندن قرآن کريم در کتب تفاسير و علوم و تاريخ قرآن بيان شده است مربوط به اين جريان است که عثمان در ايام خلافت خود جهت يکسان سازي قرائت مسلمانان دست به چنين اقدامي زد. البته همان طور که از متن حديث استفاده مي شود، قرآن ها قبل از دوره عثمان جمع آوري شده بودند ولي اقدامي که عثمان کرد موجب يکنواختي قرائت ها شد. از آنجائي که اين اقدام عثمان مورد انتفاد برخي بود ل علماي اهل سنت بر آن شدند که کار عثمان را توجيه کنند که وي با مشورت صحابيان دست به چنين اقدامي زده است و امام علي ـ عليه السلام ـ نيز با تدوين و جمع آوري قرآن و يکي کردن مصاحف موافق بوده است. در اين زمينه روايتي نقل مي کنند که: سويد بن غفله جعفي گفت: از علي بن ابي طالب شنيدم که مي گفت: اي مردم درباره عثمان زياده روي نکنيد و درباره او راجع به مصاحف و سوزاندن مصاحف جز به نيکي سخن مگوئيد. به خدا سوگند او درباره مصاحف آنچه را انجام داد که ما همگي بر آن بوديم. عثمان به ما گفت درباره قرائت چه مي گوئيد به من رسيده بعضي ها گفته اند: قرائت من از قرائت تو بهتر است و اين نزديک است که به مرحله کفر برسد، به او گفتم: نظر تو چيست؟ گفت: نظر من اين است که مردم بر يک مصحف اجتماع کنند تا افتراق و اختلافي نباشد، گفتيم چه نظر خوبي داريد. بي گمان ابتکار عثمان در توحيد مصاحف و از بين بردن اختلاف و وا داشتن مسلمانان بر قرائت واحدي، کاري درست و بزرگ بود که علماي شيعه و سني بر اين اقدام صحه مي گذارند. و شايد کلام امام علي ـ عليه السلام ـ نيز ناظر بر اين بعد قضيه باشد، اما در مورد سوزاندن ساير مصحف ها و قرآن ها اختلاف است و در بيشتر آثار روايي شيعه بر اين امر خرده گيري شده است؛ چنان چه آيت الله خويي در اين باره مي نويسند: آنچه سبب ايراد و انتقاد از عثمان گرديد. مسئله سوزاندن قرآن ها است که هم خود بدان مبادرت ورزيد و هم به ساير بلاد اسلامي اين دستور را صادر نمود، عده اي از مسلمانان بخاطر اين اقدام به وي اعتراض کرده اند تا آنجا که او را «حراق المصاحف» سوزاننده قرآن ها نام نهاده اند. شايد اگر عثمان و همفکران وي تدبيري مي انديشيدند که مصحف ها را به نحوي نگهداري مي کردند و با حفظ ساير مصاحف به يکنواختي قرائت بين مسلمين اقدام مي کردند شايسته تر بود در جواب اين انتقاد ها طه حسين مي نويسد: شايد تصور سوزاندن مصاحف از طرف عثمان، بر بعضي مسلمانان سخت ناگوار باشد و بدين علت عذر او را دائر بر از بين بردن آشوب و اختلاف نپذيرند، گفتني است چنان چه در آن عصر، مسلمانان به درجه شاياني از شکوفايي تمدن رسيده بودند، شايد اين امکان وجود داشت که خليفه براي حفظ آن صحف از ضياع و نابودي آنها را به شکلي نگهداري مي کرد و احيانا اجازه رجوع بدان ها را براي همگان صادر نمی کرد. ولي ناگفته پيداست که آنان در آن روزگار چندان پيشرفت نکرده بودند که کتابخانه تشکيل دهند و از اين گونه نسخه ها به خوبي حفاظت کنند، بنابراين عثمان هيچ گونه تقصيري نه از جنبه شرعي و نه از لحاظ سياسي مرتکب نشده بود تنها اين ماييم که بايد بر سوختن اين مصاحف افسوس بخوريم، زيرا که اين واقعه گرچه موجب نشد قسمتي از آيين مذهبي مسلمانان تباه گردد. امّا مباحث گويشي فراواني را از عالمان و پژوهندگان دريغ داشت. بنابراين عثمان در ادامه روند جمع آوري قرآن وقتي که متوجه شد مسلمانان در نحوه قرائت آن دچار اختلاف گرديدند افرادي را مأمور کرد که از روي يک نسخه از مصاحف نسخه برداري کنند و همه طبق آن نسخه قرائت کنند و بقيه را با سوزاندن از بين برد. گرچه اين اقدام عثمان (يکسان سازي قرائت قرآن) اقدام قابل توجهي است و مورد تأييد شيعه و سني است ولی روش از بين بردن ساير مصاحف مورد انتقاد قرار گرفته است. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه