خدا چگونه جهان را اداره می کند؟

کلّ عالم خلقت چیزى نیست جز ظهور اراده ى فعلى خداوند متعال . توضیح این حقیقت از راه فلسفه براى افراد غیر متخصّص در فلسفه کار بسیار دشوارى است امّا از آنجا که فرمودند : « مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرَف رَبّه هر که خود را شناخت به یقین ربّ خود را شناخت » ، براى تقریب این مطلب به ذهن ، مى توان گفت : نسبت اراده ى خداوند متعال به موجودات عالم خلقت تا حدودى مثل نسبت اراده ى انسان به صور خیالى اوست . انسان زمانى که مى خواهد صورتى خیالى را ایجاد نماید آن را اراده مى کند و اراده کردن او همان و پدیدار شدن آن صورت خیالى همان . آن صورت خیالى اراده نیست براى مثال صورت خیالى یک سیب یا اژدها عین اراده ى انسان نیست امّا حقیقت آنها چیزى جز اراده هم نیست . لذا به محض اینکه انسان اراده ى خود را از آن صور برگیرد ناپدید مى شوند . امّا اگر انسان دوباره همان صور را اراده نماید باز به همان صورت اوّل ظاهر مى شوند . از اینرو گفته مى شود صور خیالى انسان ، ظهور کمالات اراده ى او هستند . خود اراده ، موجودى بى شکل و بى رنگ و فاقد اندازه است امّا آنگاه که انسان اراده مى کند کمالات وجودى اراده ، در مرتبه ى پایین ترى از وجود ، به صورت موجودات شکل دار و رنگ دار ظاهر مى شوند و آنگاه که انسان اراده ى خود را برگرفت ، آن صور نابود نمى شوند بلکه به مرتبه ى بالاتر خود بازگشته با حقیقت اراده متّحد مى شوند . چنین صورى در افراد داراى نفوس قوى ، حتّى در خارج از ذهن نیز مى توانند موجود شوند . حکیم الهى ملاصدراى شیرازى در این باره فرموده است : « بعضى از بزرگان عرفان گفته اند : هر انسانى قادر است با قوّه ى وهم خود در قوّه ى خیالش امورى پدید آورد که وجود خارجى ندارند . امّا عارف با قوّت همّت خود مى تواند موجوداتى را در عالم خارج نیز ظاهر نماید لکن تا زمانى که عارف از آن موجودات غافل نشده آنها در عالم خارج موجود خواهند بود ولى به محض اینکه از آنها غفلت کند معدوم مى شوند . » ( الشواهد الربوبیه ، ص 264 ، الإشراق الأول ) . اراده ى فعلى خداوند متعال نیز تقریباً به همین صورت تجّلى نموده به صورت عالم خلقت ظاهر شده است . لکن براى خدا ذهن و خیال و غفلت و امثال این امور معنى ندارد . لذا خداوند متعال فرمود : « إِنَّما قَوْلُنا لِشَىْءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ . وقتى چیزى را اراده مى‌کنیم ، فقط به آن مى‌گوییم : موجود شو ! بلافاصله موجود مى‌شود » ( النحل : 40 ) البته باید توجّه داشت که اراده ى انسان براى اینکه به صورت شکلى خیالى و ذهنى تجلّى نماید مستقیماً به آن صورتها ظاهر نمى شود بلکه مراحلى را طى نموده ، مرتبه مرتبه در مراتب وجود پایین مى آید تا به صورت اشکال و صور خیالى و ذهنى ظاهر شود . به عنوان مثال براى اینکه انسان بتواند صورت ذهنى کوه طلا را در ذهن خود ایجاد نماید ابتدا اراده ى انسان به صورت مفهوم عقلى کوه و مفهوم عقلى طلا ظهور مى یابد که هیچکدام داراى شکل و رنگ و اندازه نیستند آنگاه هر کدام از آن صور عقلى از مرتبه ى صورت عقلى تنزّل یافته در قوّه ى متخیّله شکل پیدا کرده با هم ترکیب مى شوند و سر آخر ، در قوّه ى خیال به صورت کوه طلا ظاهر مى شوند . اراده ى الهى نیز از ابتدا به صورت موجودات مادّى ظاهر نمى شود بلکه ابتدا به صورت موجودات غیر مادّى خاصّى که فاقد هر گونه شکل و رنگ و اندازه هستند تجلّى مى کند که این موجودات را عقول مجرّده یا حقایق جبروتى یا ملائک مهیمنه مى نامند . آنگاه اراده حقّ تعالى از این مرتبه از وجود نیز تنزّل یافته به صورت موجودات غیر مادّى ولى شکل دار و رنگ دار و داراى اندازه ظهور پیدا مى کند که آنها را موجودات مثالى یا ملکوتى مى نامند . در مرحله ى سوم اراده ى فعلى خالق متعال از این مرتبه نیز نازل شده به صورت موجود مادّى ظاهر مى شود . لذا خداوند متعال در آیاتى فرمود : « وَ إِنْ مِنْ شَىْءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ . و هیچ چیزى نیست مگر اینکه خرائن آن ( حقیقت آن ) نزد ماست و ما آن را نازل نمى کنیم مگر به اندازه معلوم و معیّن . » ( الحجر : 21 ) « . . . وَ أَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاس . و آهن را نازل کردیم که در آن نیروى شدید و منافعى براى مردم است . » ( الحدید : 25 ) « . . . وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَهَ أَزْواج . و براى شما هشت زوج از چهارپایان نازل نمود . » ( الزمر : 6 ) با توجّه به این مقدّمه مى گوییم : همانگونه که انسان مى تواند با یک اراده نمودن ، موجودات فراوانى را در آن واحد در ذهن خود ایجاد نماید و آنها را هر گونه خواست اداره کند ، خداوند متعال نیز با یک اراده عالم را پدیدار ساخته و هر گونه که مشیّت او تعلّق بگیرد آن را تدبیر مى کند بى آنکه غیر از اراده نمودن به وسیله اى محتاج باشد . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه