چگونه مي توان به صحت گزارشهاي منابع تاريخ اسلام دست يافت؟

هر علم اصول و قواعدي دارد كه با دانستن آن قواعد و اصول مي‎توان به صحت و يا عدم صحت آن علم رسيد. علم تاريخ هم از اين قاعده استثناء نيست و با دانستن آن اصول و قواعد خاص خود به درستي يا نادرستي واقعه تاريخي مي‎توانيم برسيم. تاريخ نگاري در اسلام از همان آغاز به صورت ثبت و نقل حوادث و رويدادها به طور پراكنده شروع شد و مشاهده مي‎كنيم بسياري از مورخان آن اندازه از روايات و حوادث مهم كه به دست شان رسيده است را با تحقيق و پيگري نقل كرده اند. تلاش مورخان در نقل حوادث باعث شد كه اين دانش در ميان ساير دانش‎هاي اسلامي‎داراي جايگاه و مقامي شود به طوري كه بعدها علم رجال و فن جرح و تعديل در شمار ابزارهاي اصلي مورخ قرار گرفت.عناصر مهم در تاريخ نگاري اسلام عبارتند از: 1. موازين و معيارهاي صحيح را ملاك قرار دادن، استناد به عينيت‎هايي كه به اصول نظري، عقلي و شرعي منتهي مي‎شود و بر وقايع تكيه دارد. زيرا هر گونه خللي كه در اين معيارها وارد شود بدون ترديد در نتايج نيز اثر خواهد گذاشت. براي مثال كسي كه به اجتهاد و عدالت همة صحابه معتقد است و تنها حضور او زمان پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ را ملاك صحابي بودن مي‎داند هر چند آن حضرت را از دور درك كرده باشد و آن را معيار داوري‎هايش قرار دهد مسلّماً هيچ گاه به نتيجة صحيح نخواهد رسيد1. و مطمئناً كسي كه صحابه را نيز همانند ديگر مردم فرض مي‎كند حقايق را بهتر كشف مي‎كند چون در ميان صحابه افراد هوشمند و كودن، مطيع و عاصي، دانا و نادان، بي اعتنا به دنيا و شيفتة دنيا _ شجاع و ترسو، مؤمن و منافق وجود داشته است. و نيز كسي كه معتقد است سنت بر قرآن برتري و حاكميت دارد و عمل صحابي يا خبر واحد را بر نصّ قرآن مقدم مي‎داند قطعاً به حقيقت نمي‎رسد زيرا آن كسي كه به قرآن معتقد است همه چيز را بر قرآن عرضه مي‎كند اگر منطبق بر آن بود حق مي‎پندارد و در صورت مخالفت با قرآن آن را باطل و نادرست مي‎داند2.2. رعايت عينيت در تحقيق و كاوش و حفظ امانت درستي و عدم جانب داري و تعصب در حقايق به جهت تعلق داشتن‎به يك مذهب‎يا انگيزه‎هاي ملي و نظاير آن: كه در تحقيق و نگاه كردن به متون تاريخي به خوبي مي‎فهميم كه‎يك مورخ مذهب تسنن داشته و به مسايل اهل تشيع نپرداخته و اگر پرداخته به صورت ناقص و پراكنده و موارد ديگر ... .3. قدرت جمع بندي و داشتن تسلط عقلي و فكري و برخورداري از دقت بسيار و ژرف نگري در موضوع و متكي نبودن به اسناد و مدارك موجود و طالب بيشتر بودن: كه با دقت در متون تاريخي به اين مي‎رسيم كه بعضي از مورخان براي دقت و نتيجة بهتر دست به مسافرت‎هاي زيادي مي‎زدند و تمامي‎اسناد و مدارك دسترسي پيدا مي‎كنند كه به عنوان نمونه مي‎توان به مسعودي صاحب مروج الذهب اشاره كرد.4. تكيه به قرآن و حديث: از آن جا كه قرآن مهم‎ترين معيار و مدرك است، بايد در شناخت سيرة پيامبر و ائمه _ عليهم السلام _ سرگذشت پيشينيان اسلام مورد استناد قرار گيرد زيرا بسياري از مدرك‎ها و نمونه‎هاي سودمند در اين زمينه در قرآن وجود دارد. به ويژه در زمينة آثار جغرافيايي و در معرفي چهره‎هاي تاريخي مانند: ابولهب و ... و هم چنين قرآن آئينة تمام نماي شخصيت پيامبر اسلام است كه در بسياري از گزارش‎هاي تاريخي به كار مي‎آيد. حديث نيز همين گونه چون حديث حاوي اشارات بلكه نصوصي است كه اصول و موازين سودمندي در پژوهش‎هاي تاريخي دارد و اطلاعات مهم و فراواني دارد و منابعي كه بر قرآن و حديث تكيه دارند و در رويدادهاي تاريخي ازآن‎ها استفاده كرده باشند از جايگاه بيشتري برخوردارند.آن دسته از منابعي كه بي اعتنا به احاديث هستند دربارة سرگذشت و سيرة پيامبر داوري كرده اند دچار لغزش و اشتباه خواهند شد چرا كه حديث در شناساندن شخصيت پيامبر مي‎تواند سودمند باشد در حديث خلافت‎ها و نكته‎هاي بسيار با ارزشي ديده مي‎شود.5. عقل و تجربه نقش مهمي در تشخيص درستي يا نادرستي بسياري از روايات تاريخي دارد.پس به طور كلي علوم و وسايلي كه در زمينه كار تاريخي مورد استفاده قرار مي‎گيرد هم زياد است و هم متنوع و با توجه به اختلاف و تنوع روايات و رويدادهاي تاريخي بايد در نظر داشت كه هر يك از آن‎ها را مورد نظر و دقت قرار داد و آن گاه به ارزيابي يك متن تاريخي پرداخت مثلاً مي‎توان در تأييد يا نفي يك متن تاريخي از آيات قرآني استفاده كرد و گاهي ممكن است از تفسير يا علم حديث يا انساب، جغرافيا، ادبيات و ... مورد استفاده قرار داد. پس در تاريخ اسلام آن پژوهشي علميت و كاشف از حقيقت است كه واجد شاخص‎هايي چون، امكان عقلي، استناد معتبر، هماهنگي محتوا و سازگاري با وقايع و قرائن خارجي بوده و مخالف با قرآن و روايات صحيح نباشد.معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:1. تاريخنگاري، هادي عالم زاده.2. تاريخ نگاري در اسلام، ترجمه و تدوين يعقوب آژند. .

سامانه پاسخگویی به سوالات و شبهات

مرجع:

ایجاد شده در 1400/12/28

لینک کوتاه