تخمین زمان مطالعه: 7 دقیقه
يكى از مباحث دقيق و مهم، بحث پيرامون نفس و روح است كه فلاسفه، عرفا، مفسرين و بزرگان هر كدام از آن سخن به ميان آورده و به گونه اى به تعريف و تفسير پرداخته اند و لذا اقوال و آراء در اين زمينه بسيار است و نمى توان به آسانى به معنا و مفهوم حقيقى آن دست پيدا كرد. فيلسوف نامى، ملا صدر(رحمه الله) مى فرمايد: «بحث نفس از مباحث دقيقى است كه اختلاف نظر در آن زياد است چون نفسِ انسان داراى مقام و هويت مشخص و معلومى نيست و حدّ و درجه معينى ندارد. بلكه داراى مقامات و درجات متفاوتى است... و اين باعث مى شود كه درك حقيقى روح و نفس و فهم حقيقت آن مشكل شود.»[1] نفس و روح هر كدام معانى مختلفى دارند. بعضى از معانى نفس[2] عبارتند از: 1ـ ذات و حقيقت چيزى; 2ـ نَفَس; 3ـ هواى نفس; 4ـ خون; 5ـ روح و بعضى از معانى روح[3] عبارتند از: 1ـ حيات; 2ـ قرآن; 3ـ ملكى از ملائك خداوند; 4ـ جبرئيل; 5ـ نَفْس. البته اكثر اين معانى از بحث ما خارج است چون هر وقت بحث از حقيقتِ انسان به ميان مى آيد يعنى چيزى كه قوام و هستى انسان وابسته، آن است، روح و نفس يك چيز است و مفهومِ واحدى دارد، چنان كه در كلمات مفسرين و بزرگان گاهى از نفس استفاده شده و گاهى از روح و گاه اين دو در كنار هم به كار رفته اند. از جمله علامه طباطبايى(رحمه الله) مى فرمايد: «خداوند انسان را از دو جزء خلق كرده: يكى ماده و بدن و ديگرى جوهر مجرد يعنى نفس و روح».[4] پس اگر سخن از قدرت نفس يا قدرت روح به ميان آيد، هر دو به يك معناست. دوست گرامى در مورد معنا و مفهوم قدرت نفس و روح كه بسيارى از امور غير طبيعى مثل چشم برزخى و ارتباط با ارواح، به آن مربوط مى شوند، بايد بيان شود كه قبل از شناختن قدرت و نفس لازم است به شناخت خود نفس پرداخته شود. در مورد حقيقت نفس سخن بسيار است و هر كس به نحوى آن را تعريف و تفسير نموده، بعضى آن را جسمى نورانى و آسمانى مى دانند كه هم چون نور خورشيد جوهرى لطيف دارد[5] و بعضى آن را جوهر بسيط و مجرد مى دانند.[6] عده اى مى گويند نفسِ هر كس مزاج خاصى است كه در وجود اوست[7] و ده ها تعريف و تفسير ديگر[8] كه در اينجا مجالى براى بيان تمام آنها نيست و علت اين اختلاف نظرها مخفى بودن حقيقت و ماهيت نفس و روح است چنان چه يكى از فلاسفه مى گويد: «روح و نفس مخفى ترين چيز نزد انسان است.»[9] حال با وجود اين اختلاف نظرها و مبهم بودن موضوع بحث، پى بردن به قدرت نفس هم كارى است مشكل و نمى توان به طور دقيق حوزه و محدوده فعاليت نفس را مشخص نمود چرا كه به قول يكى از بزرگان، حقيقت و هويت انسان از فرش تا عرش مى تواند به فعاليت بپردازد،[10] و اگر سخن از قدرت نفس و روح و بعضى از افعال آن به ميان مى آيد، فقط گوشه اى از آن بيان شده. عارف بزرگ ملا صدرا(رحمه الله) مى فرمايد: «ما فقط مى توانيم از بعضى مقامات و قواى نفس و منزلتهاى نفسانى بحث كنيم نه از كنه و حقيقت و تمام آن، چون كارى است غير ممكن.»[11] بهترين دليل بر مطالب بيان شده قول خداوند سبحان است كه مى فرمايد: (و يسئلونك عن الروح قل الروح من اَمر ربى و ما اوتيتم من العلم الا قليلا)[12] «يعنى از تو (پيامبر(صلى الله عليه وآله)) درباره «روح» سؤال مى كنند، بگو: روح از فرمان پروردگار من است و جز اندكى از دانش به شما داده نشده است.» و اين جواب براى آن است كه به سؤال كنندگان بفهماند كه «روح» خلقتى اسرارآميز دارد و در آن رازهاى شگفت انگيزى نهفته است و بهره شما از علم و دانش نسبت به آن كم و ناچيز است.[13] در مورد تقويت اين نيروى روحانى (قدرت نفس و روح) و رسيدن به مراتب بالا و كمالات نفسانى و گسترش دادن محدوده فعاليت نفس و انجام امور خارق العاده و دور از درك و باور افراد عادى، بايد متذكر شويم كه محور اصلى و مركز ثقل تمام فعاليت ها دورى از عالم ماده و مخالفت كردن با خواسته ها و هواهاى نفسانى و صرف قواى طبيعى در امور نفسانى و رسيدن به كرامات اخلاقى است. علامه طباطبايى(رحمه الله) مى فرمايد: «اصل و اساس در رياضتها و مجاهدتهاى نفسانى ـ با تمام انواعش كه قابل شمارش نيست ـ مخالفت نمودن با خواسته هاى نامشروع نفس است چرا كه پرداختن به هواهاى نفسانى موجب مى شود كه قواى انسان در بين آنها تقسيم و مصرف شود و نفس به حال خود رها شود.»[14] براى تحقق چنين مطلوبى در دو موضع بايد به جهد و كوشش بپردازيم، يكى علم و ديگرى عمل. به گفته يكى از بزرگان «علم و عمل به منزله دو بال نفس ناطقه اند كه به اندازه نيروى اين دو بال، در عوالم بى پايان پرواز مى كند.»[15] براى جامه تحقق پوشاندن به علم و عمل راه كارهايى وجود دارد كه بيان تمامى آنها در اينجا ميسّر نيست. لذا به ذكر بعضى از موارد مهم مى پردازيم: در ناحيه علم: 1ـ شناختن خداوند از طريق شناختن نفس. حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «كسى كه خويشتن را شناخت، خداى خود را خواهد شناخت.»[16] 2ـ در تصور و فكر خود، نفس را از بدن و ماديات جدا نمائيم تا به حقيقت آن پى ببريم چون بعد از شناختن ارزش آن ديگر خود را محصور در ماديات نخواهيم كرد. ارسطو در اين زمينه مى گويد: «من گاهى نفسِ خود را از بدنم تخليه و جدا مى نمايم و نفس را جوهرى مجرد مى يابم كه داراى ارزش و مقام است و از اين طريق پى به علت و خالق عالَم مى برم، و خود را فوق و برتر از تمام موجودات عقلى مى بينم.»[17] 3ـ فراگيرى علومى كه صلاح و سعادت انسان را به دنبال دارد. اميرالمؤمنين( عليه السلام) مى فرمايند: «بهترين علوم، علمى است كه باعث اصلاح تو گردد.»[18] اما در مورد عمل: 1ـ دورى از دنيا و جاذبه هاى فريبنده آن. مولاى متقيان(عليه السلام) مى فرمايند: «دورى از دنيا موجب اصلاح نفس مى گردد.»[19] 2ـ مبارزه با هواها و خواسته هاى نامشروع و بى پايان نفس. در غرر الحكم آمده: «جهاد و مبارزه با هواى نفس باعث ترقى و تكامل نفس است.»[20] 3ـ معاشرت و همنشينى با علماء و عقلاء و پرهيز از همنشينى با سفيهان چنانچه امام على(عليه السلام) مى فرمايد: «معاشرت و همنشينى با سفيهان موجب فساد اخلاقى ولى معاشرت با عقلاء و علماء موجب اصلاح نفس مى گردد.»[21] --------------------------------------------------------------------------------[1]- صدرالدين محمد شيرازى، اسفار (مكتبة المصطفوى، 1378 هـ) ج 8، باب 7، فصل 3، ص 343. [2]- محمد باقر مجلسى، بحارالانوار (بيروت، دار احياء التراث العربى، چاپ دوم، 1403 هـ) ج 58، ص 79. [3]- همان، ص 80. [4]- محمد حسين طباطبايى، الميزان (بيروت، مؤسسة الاعلمى، چاپ پنجم، 1403 هـ) ج 2، ص 113. [5]- بحار الانوار، همان، ص 11. [6]- همان، ص 69. [7]- بحارالانوار، همان، ص 68. [8]- همان. [9]- همان، ص 89، به نقل از غزالى در اربعين. [10]- حسن حسن زاده آملى، انسان در عرف عرفان (تهران، سروش، چاپ دوم، 1377) ص 109، اصل 42. [11]- اسفار، همان، ج 8، ص 310. [12]- قرآن كريم، سوره اسراء: 85. [13]- آيت اللّه مكارم شيرازى، تفسير نمونه (تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ نهم، 1370) ج 12، ص 252. [14]- الميزان، همان، ج 6، ص 181. [15]- حسن زاده آملى، هزار و يك كلمه (قم دفتر تبليغات اسلامى) ج 1، كلمه 29، ص 46. [16]- غرر الحكم، 4637. [17]- اسفار، همان، ص 307. [18]- غرر الحكم، 182. [19]- همان، 2386. [20]- همان، 4881. [21]- بحارالانوار، همان، ج 75، ص 82. .
راسخون
تماس با ما
آدرس : آزمايشگاه داده کاوي و پردازش تصوير، دانشکده مهندسي کامپيوتر، دانشگاه صنعتي شاهرود
09111169156
info@parsaqa.com
حامیان
همكاران ما
کلیه حقوق این سامانه متعلق به عموم محققین عالم تشیع است.