جایگاه صحیفه سجادیه

جایگاه صحیفه سجادیه چیست و به چه موضوعاتی پرداخته و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ با وجود متون فراوان و معتبر در عرصه دعا و نیایش که از معصومین(علیهم السلام) به ما رسیده، «صحیفه سجادیه» شناخته شده تر از بقیه متون است و در میان مؤمنان و اهل دعا به چشم دیگری به آن نگریسته می شود. کمتر اهل دعا و معرفت جویی را می توان یافت که از این کتاب مقدس، بی خبر باشد و یا حداقل یک یا چند عبارت از دعاهای آن را نخوانده و یا به تأمل در آن ننگریسته باشد. دور نیست که صحیفه سجادیه، در کنار قرآن و نهج البلاغه، جزء کتاب های مقدس خانگی ما پیروان اهل بیت(علیهم السلام) قرار گیرد؛ اما این برای کتابی که هم ابراز بندگی در مقابل خداوند است و هم برنامه زندگی مطلوب و آرمانی دینی، کافی و اداکننده حق آن نخواهد بود و انتظار می رود که نگاه جامعه اسلامی به صحیفه امام سجاد(علیه السلام)، همچون کتابی تعلیمی و آموزشی باشد که می تواند با پرتو افکندن بر پست و بلند حیات آدمی و عملی شدن آموزه هایش، سطح و سبک زندگی ما را در شیوه تعامل با خویشتن و خداوند و دیگران، ترقی و تحول بخشد. با نگاهی گذرا به دعاهای صحیفه امام سجاد(علیه السلام) معلوم می شود که این دفتر پربرگ و بار سلوک، در عین ایجاز، تمام اصول بندگی و قوانین اصلاحی و بعضی احکام شرعی و پاره ای مسائل مربوط به ایجاد عالم و شماری از قواعد هیئت و نجوم و... را یادآوری کرده است و این همه در جهت تعلیم و تربیت بندگان خدا و آماده ساختن آنان برای وصول به مراتب والای انسانی و متخلق شدن به اخلاق خداوند بوده است؛ همچون قرآن کریم که گاهی از معارف بلند توحیدی، گاهی از سرگذشت های تاریخی، گاهی از پند و موعظه و گاهی از پدیده های طبیعی، سخن به میان می آورد و در لا به لای این مسائل، با بیان احکام عبادی از قبیل نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و معاملات، مردم را به تقرب به خدا فرا می خواند و این، جای شگفتی نیست؛ زیرا پیشوای پروا پیشه ما، امام زین العابدین(علیه السلام)، خود زبان گویای خداوند و گنجینه رازهای او و صحیفه اش «اخت القرآن»، «قرآن صاعد» و در بردارنده انواع هدایت ها و تحول بخشی ها و سازندگی هاست. با توجه به آن چه گفته شد، فهرست زیر که شامل بعضی موضوعات و مسائل شناختی – تربیتی صحیفه سجادیه است، بیشتر ما را با غنای محتوایی این معجزه نیایش و تعلیم، آشنا می سازد: 1. ستایش خداوند، معرفت های ربوبی و بر شمردن آثار حمد الهی در عرصه زندگی دنیایی و آخرتی انسان. 2. پرده برداری از منزلت های توحیدی پیامبر و اشاره به زحمت های طاقت فرسا و بی شائبه آن حضرت در احیای آیین فطری اسلام و بیان مقامات اخروی آن حضرت. 3. معرفی فرشتگان و ذکر انواع آن موجودات پاک، معصوم و فرمانبر و مأموریت های ویژه هر کدام و هر دسته. 4. دعا در حق پیروان پیامبران، به ویژه یاران و اصحاب رسول گرامی اسلام و بیان فضیلت های خاص ایشان و درخواست بهترین ها برای آنان. 5. دعا در حق خود و خویشان و دوستداران و طلب حاجت های معنوی برای آنان. 6. آثار آفرینش روز و شب و برنامه وظیفه و تکالیف مؤمنان در طول شبانه روز. 7. ترسیم وضعیت روحی بندگان مخلص خدا، هنگام دچار شدن به بلا و گرفتاری که به خدا پناه می برند و جز او تکیه گاهی نمی شناسند. 8. مداومت بر ذکر و یاد خدا در تمام مراحل زندگی و زمینه سازی برای «حسن عاقبت» و فرجام نیک. 9. توبه و اعتراف به درگاه خداوند و بیان شرایط و لوازم آمرزش و رحمت پروردگار. 10. فلسفه احتیاج و نیازمندی انسان به خداوند در همه شئون. 11. مدح ظلم ستیزی و سرزنش ظلم پذیری، پناه بردن به خدا از ستمگری ظالمان و دعا بر ضد ایشان و راه انتقام گرفتن از آنان. 12. تندرستی و بیماری و وظیفه بندگان خدا در این دو حالت و فلسفه گرفتاری ها و بیماری ها. 13. شناخت شیطان و انواع راه های دشمنی و نیرنگ او و راهکارهای جهاد با آن خبیث و شیوه های طرد او. 14. درخواست باران و بیان گوشه ای از مسائل و نکات علمی مربوط به جوّ، هواشناسی و پدیده های آسمانی. 15. بیان و شمارش مکارم و ارزش های اخلاقی که بر پایه توحید ناب استوارند و باید در عرصه های مختلف اندیشه، گفتار و کردار، زندگی آدمی را متحول سازند. 16. بیان حقوق پدر و مادر بر فرزندان و اشاره به وظایفی که فرزندان در قبال والدین خود بر عهده دارند. 17. بیان حقوق فرزندان و وظایف پدر و مادر در مقابل آنان و این که در این تعامل، تنها جنبه های مادی و رفاه دنیایی مورد نظر نباشد و آموزش های معنوی و آخرتگرا نیز لحاظ شود. 18. حقوق همسایگان و دوستان و تبیین ویژگی ها و آداب در رابطه فرد و اجتماع. 19. دعا برای مرزبانان کشورهای اسلامی در همه زمان ها و بیان نکته های ظریفِ توحیدی، اخلاقی و عرفانی مربوط به صحنه های نبرد و احکام و آداب جنگ و پیکار. 20. رزق و روزی و راههای صحیح و شرعی تأمین معاش. 21. دستورالعمل های اقتصادی، مسئله فقر و غنا و بدهکاری و حالات مربوط به آن. 22. قضا و قدر الهی و خرسند بودن به آن و در مرتبه ای بالاتر، سپاسگزاری از خداوند به خاطر نداده ها و آن چه او به حکمت و مصلحت، از انسان دریغ داشته است. 23. حق الناس و توبه و طلب آمرزش از خداوند؛ به خاطر کوتاهی در ادای این حق. 24. یاد مرگ و درخواست از خداوند که اسباب غفلت و بیخبری را بزداید و انجام اعمال شایسته ای را توفیق دهد که مایه آمادگی برای مرگ و انس و آشنایی با آن است. 25. بیان فضایل و آثار وجودی قرآن، وظیفه مؤمنان در قبال کتاب خداوند و تأثیر قرائت آن در عمل، اخلاق و ذات انسان. 26. برشمردن ویژگی های ماه عظیم رمضان و گزارشی از وظایف و تکالیف مؤمنان در این ماه. 27. یادآوری روزهای خجسته و ویژهای مانند جمعه، عید فطر، عید قربان و روز عرفه که با آداب و اعمال و طاعات خاص، نقشی بزرگ در جلب رحمت و مغفرت پروردگار و اصلاح حال بندگان و تصحیح رابطه ایشان با خدا دارند.   اهداف صحیفه سجادیه، محصول معنوی دورانی خطیر و سرنوشت ساز در تاریخ اسلام است؛ دورانی که فتوحات و کشورگشایی های پی در پی مسلمانان، جامعه اسلامی را با دو خطر بزرگ مواجه ساخته بود؛ یکی ورود فرهنگ های بیگانه به حریم جامعه دینی و ضعف عقیدتی مسلمانان در مقابل آن فرهنگ ها و دیگری موج راحت طلبی و لذت جویی و دنیازدگی که با سرازیر شدن غنیمت های بسیار به سوی سرزمین های اسلامی، به راه افتاده بود. از حدود سال سیام هجری (نیمه دوم دوران خلافت عثمان)، فساد مالی و انحطاط اخلاقی در جامعه اسلامی، گسترش یافت و بزرگان و ثروتمندان قریش که درآمد کلانی از بیت المال داشتند و از حاتم بخشی های خلفای وقت نیز برخوردار بودند، به ثروت اندوزی روی آوردند و در نتیجه، رفاه طلبی، اشرافیت و تجمل پرستی رواج پیدا کرد و خریدن غلامان و کنیزان، به ویژه کنیزان خواننده و بزم آرا و گردآوردن خانه ها و مستغلات درآمدزا، امری عادی میان پول داران تلقی شد؛ تا جایی که این روش ناپسند و انحطاطی در زمان حکومت یزید به دو شهر مقدس «مکه» و «مدینه» نیز سرایت کرد و آن دو را نیز آلوده و ناپاک گردانید. در کنار این موقعیت ناهنجار، وقتی ناآگاهی مردم از تعالیم دینی و پیدایش بدعت ها و انحراف های عقیدتی را در نظر بگیریم، عمق مصیبت و فاجعه بیشتر نمایان می شود. به گفته برخی از دانشمندان، بنی هاشم در زمان امام سجاد(علیه السلام)، نمی دانستند چگونه نماز بخوانند و چگونه حج به جای آورند و در واقع، شیعیان درباره احکام دینی جز آن چه از دیگران شنیده بودند، هیچ آگاهی دیگری نداشتند. آن جا که فریضه ای همچون نماز که از ارکان اسلام است و هر مسلمانی باید در شبانه روز پنج بار آن را به جای آورد، در میان بنی هاشم که باید در این مسائل از همه آگاه تر و آشناتر باشند، چنین سرنوشتی یافته بود، می توان حدس زد که آگاهی دینی دیگر مردمان و شناخت آن ها از برنامه های اسلام، چه اندازه بوده است [مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم(علیهم السلام)، ص 264 و 268]. امام سجاد(علیه السلام) با درک عمیق و همه جانبه اوضاع اجتماعی عصر خودش، با وجود دشواری های سیاسی و فاصله بزرگی که حاکمیت جور میان مسلمانان و پیشوای بر حقشان ایجاد کرده بود، با هدف عمل به تکلیف الهی خود، قیام کرد و با بهره گیری درست و تأثیرگذار از زبان نیایش و مناجات، به تعمیق و ترویج اندیشه های دینی، همت گماشت؛ تا از این رهگذر، امت مسلمان را در برابر هجمه های فرهنگ بیگانه و امواج دین برانداز دنیاطلبی و بیبند و باری، مصونیت بخشد و فضیلت های فراموش شده دین جدّش رسول خدا را به یادها باز آورد و در مسیر پر پیچ و خم زندگی ها، به جریان اندازد. اقدام امام(علیه السلام)، به حق، یک جهاد فرهنگی و یک مبارزه عظیم در راه تحقق آرمان های الهی پیامبر اکرم و احیای ارزش های اخلاقی از طریق آراسته شدن به اخلاق نیک و دوری از خصلت های ناپسند و سرانجام، رسیدن به حیات طیبه ای بود که در کلام خداوند به مردان و زنان شایسته و فرهیخته، وعده داده شده است [اشاره به آیه 97 سوره نحل است که در آن آمده است: «هر مرد و زن مؤمن که کار نیک انجام دهد، او را به زندگی ای پاک، زنده بداریم و به بهتر از آن چه میکرده اند، به آنها پاداش دهیم»]. این پیکار معنوی، در طول قرن های متمادی، آثار و دست آوردهای مبارک و گران ارجی را باعث شد و زمینه های مناسب بسیاری برای بیدار کردن فطرت های خفته و دستگیری از فرو افتادگان در گرداب دوری از خدا و مقابله بی تسامح با سلطه گران و دشمنان درونی و بیرونی بشر، فراهم آورد. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه