در قران به عایشه لقب مادر مومنان داده اند؟منظور این آیه و تفسیر آن چیست؟

مراد از «ام المؤمنین» در آیه: « وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» چیست؟ خداوند در قرآن کریم به صراحت همسران رسول خدا صلى الله علیه وآله را مادران مؤمنان معرفى کرده است، آن جا که مى‌فرماید:النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ. الأحزاب/6.پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها [مؤمنان ] محسوب مى شوند.این که همسران رسول خدا مادران مؤمنان هستند، امرى است قطعى و از ویژگى‌هاى رسول خدا صلى الله علیه وآله است؛ اما سؤالى که این جا پیش مى‌آید این است که «ام المؤمنین» بودن به چه معنا است و چه احکامى بر آن مترتب مى‌شود؟حرمت ازدواج، تنها معنای «ام المؤمنین»بدیهى است که تشبیه آنان به مادران مؤمنین، تشبیه به برخى از آثار مادرى است و شامل همه آثار آن نشده و تمام احکام، حقوق و ضوابطى که بر مادر واقعى هر فرد حکمفرما و جارى است، شامل آنان نمى‌شود؛ از جمله محرمیت طرفینى، ارث بردن از یکدیگر، ازدواج با دخترى که از همسر قبلى دارد و...واضح است که کسى نمى‌تواند ادعا کند که همسران پیامبر با همه مؤمنان محرم هستند و تمام احکام و آثار محرمیت بین آن‌ها برقرار است و نیز نمى‌تواند ادعا کند که مؤمنان از همسران پیامبر ارث مى‌برند و آن‌ها نیز از تمام مؤمنان ارث خواهند برد و...تنها اثرى که با روایات و شواهد تاریخى قطعى ثابت شده است، حرمت ازدواج با خود آن‌ها بعد از رسول خدا صلى الله علیه وآله است و بیشتر از آن از آیه استفاده نمى‌شود.ده‌ها نفر از بزرگان اهل سنت در ذیل آیه «وازواجه امهاتهم» به همین مسأله تأکید کرده‌اند که ما به نقل دیدگاه برخى از آن‌ها بسنده مى‌کنیم:محمد بن ادریس شافعى در کتاب الأم در این باره مى‌نویسد:«النبی أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ من أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ» وقال: «وما کان لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْوَاجَهُ من بَعْدِهِ أَبَدًا» فَحَرَّمَ نِکَاحَ نِسَائِهِ من بَعْدِهِ على الْعَالَمِینَ لیس هَکَذَا نِسَاءُ أَحَدٍ غَیْرِهِ...فَقَوْلُهُ «أُمَّهَاتُهُمْ» یَعْنِی فی مَعْنًى دُونَ مَعْنًى وَذَلِکَ أَنَّهُ لَا یَحِلُّ لهم نِکَاحُهُنَّ بِحَالٍ وَلَا یَحْرُمُ علیهم نِکَاحُ بَنَاتٍ لو کُنَّ لَهُنَّ کما یَحْرُمُ علیهم نِکَاحُ بَنَاتِ أُمَّهَاتِهِمْ اللَّاتِی وَلَدْنَهُمْ أو أَرْضَعْنَهُمْ....«پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها محسوب مى شوند» و خداوند فرموده: « و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود درآورید» پس خداوند ازدواج با همسران رسول خدا صلى الله علیه وآله را بعد از آن حضرت بر جهانیان حرام اعلام کرده است و این حکم شامل زنان دیگران غیر از پیامبر نمى‌شود...این گفته خداوند که آن‌ها مادران مؤمنان هستند، شامل همه آثار و معانى «مادر» نمى‌شود و به این معنا است که در هیچ حالى ازدواج با آن‌ها حلال نیست؛ اما ازدواج با دختران همسران پیامبر حرام نیست؛ در حالى که ازدواج با دختر مادران خودشان که او را به دنیا آورده یا شیر داده حرام است.الشافعی، ابوعبد الله محمد بن إدریس (متوفاى 204هـ)، الأم، ج5، ص141، ناشر: دار المعرفة - بیروت، الطبعة: الثانیة، 1393هـ.ابن ملقن شافعى در باره تقسیم بندى مادران و احکام اختصاصى هر کدام از آن‌ها مى‌نویسد:قال أصحابنا فالأمومة ثلاث وأحکامها مختلفة:أ - أمومة الولادة ویثبت فیها جمیع أحکام الأمومة ب - وأمومة أزواجه علیه الصلاة والسلام ولا یثبت إلا تحریم النکاح ج - وأمومة الرضاع متوسطة بینهما.اصحاب ما گفته‌اند که مادران بر سه قسم هستند و احکام هر کدام نیز متفاوت است:الف: مادرى که شخص را به دنیا آورده است که تمام احکام مادرى براى او ثابت است؛ب: مادر بودن همسران پیامبر که جز حکم حرمت ازدواج با آن‌ها چیزى دیگرى را ثابت نمى‌کند؛ج: مادران رضاعى که چیزى بین مادران واقعى و ام المؤمنین استالأنصاری الشافعی، سراج الدین أبی حفص عمر بن علی بن أحمد المعروف بابن الملقن(متوفاى804هـ)، غایة السول فی خصائص الرسول (ص)، ج1، ص250، تحقیق: عبد الله بحر الدین عبد الله، ناشر: دار البشائر الإسلامیة - بیروت، 1414هـ - 1993م. طبرى در تاریخ خود مى‌نویسد:وقوله: « وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» یقول وحرمة أزواجه حرمة أمهاتهم علیهم فی أنهن یحرم علیهن نکاحهن من بعد وفاته کما یحرم علیهم نکاح أمهاتهم.این گفته خداوند که «همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند» یعنى حرمت همسران آن حضرت همانند حرمت مادران مؤمنان است، به این معنا ازدواج با آن‌ها بعد از وفات رسول خدا صلى الله علیه وآله براى مؤمنان حرام است؛ همان طورى که ازدواج با مادران‌شان حرام است.الطبری، أبو جعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب (متوفاى310)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج21، ص122، ناشر: دار الفکر، بیروت – 1405هـمحمد بن سعد در الطبقات الکبرى، از مسروق نقل کرده است که:زنى به عائشه گفت: اى مادر. عائشه جواب داد: من مادر تو نیستم، من مادر مردان شما هستم.عن عامر عن مسروق أن امرأة قالت لعائشة یا أمة فقالت لست بأمک أنا أم رجالکم.الزهری، محمد بن سعد بن منیع ابوعبدالله البصری (متوفاى230هـ)، الطبقات الکبرى، ج8، ص65 و 68، ناشر: دار صادر - بیروت.و بیهقى در سنن کبراى خود مى‌نویسد:باب ما خص به من أن أزواجه أمهات المؤمنین وأنه یحرم نکاحهن من بعده على جمیع العالمین قال الله جل ثناؤه: « النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» وقال: « وَما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» الآیة.13200 أخبرنا علی بن أحمد بن عبدان أنبأ أحمد بن عبید ثنا بن أبی قماش ثنا بن عائشة ثنا أبو عوانة عن فراس عن عامر عن مسروق عن عائشة رضی الله عنها أن امرأة قالت لها یا أمه فقالت أنا أم رجالکم لست بأمک.باب: ویژگى آن حضرت از این جهت که همسران آن حضرت مادران مؤمنان هستند و ازدواج با آن‌ها بعد از وفات رسول خدا صلى الله علیه وآله بر تمام جهانیان حرام است؛ خداوند فرموده است: « پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها [مؤمنان ] محسوب مى شوند» و نیز فرموده است: « و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود درآورید».از مسروق از عائشه نقل شده است که زنى به عائشه گفت: اى مادر ! عائشه در جواب گفت: من مادر مردان شما هستم، مادر تو نیستم.البیهقی، أحمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفاى 458هـ)، سنن البیهقی الکبرى، ج7، ص69ـ70، ناشر: مکتبة دار الباز - مکة المکرمة، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، 1414هـ - 1994.این روایت ثابت مى‌کند که تنها معناى «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با‌ همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله است و معناى غیر از آن ندارد و گرنه معنا نداشت که عائشه این مسأله را از زنان نفى نماید.بسیارى از بزرگان اهل سنت از این روایت همین معنا را فهمیده و به آن استدلال کرده‌اند. حسین بن مسعود بغوى از او با عنوان «محیى السنة» یاد کرده‌اند در تفسیر آیه «ام المؤمنین» مى‌گوید:قال الشافعی تزوج الزبیر أسماء بنت أبی بکر وهی أخت أم المؤمنین ولم یقل هی خالة المؤمنین واختلفوا فی أنهن هل کن أمهات النساء المؤمنات قیل کن أمهات المؤمنین والمؤمنات جمیعا وقیل کن أمهات المؤمنین دون النساء وروى الشعبی عن مسروق أن امرأة قالت لعائشة رضی الله عنها قالت یا أمه فقالت لست لک بأم إنما أنا أم رجالکم فبان بهذا معنى هذه الأمومة تحریم نکاحهن.شافعى گفته: زبیر با اسماء دختر ابوبکر ازدواج کرد؛ و خواهر ام المؤمنین (عائشه) بود؛ در حالى که به او «خاله مؤمنان» گفته نمى‌شود. علما در این زمینه اختلاف دارند که آیا همسران پیامبر مادران زنان مؤمنه نیز هستند یا خیر. برخى گفته‌اند که آن‌ها مادران مردان مؤمن و زنان مؤمنه نیز هستند، برخى گفته‌اند که تنها مادر مردان مؤمن هستند و مادران زنان مؤمنه نیستند،‌ شعبى از از مسروق نقل کرده است که زنى به عائشه گفت: اى مادر، عائشه در جواب گفت: من مادر تو نیستم، من تنها مادر مردان شما هستم. طبق این روایت روشن مى‌شود که معناى این نوع مادرى، حرمت ازدواج با آن‌ها است.البغوی، الحسین بن مسعود (متوفاى516هـ)، تفسیر البغوی، ج3، ص507، تحقیق: خالد عبد الرحمن العک، ناشر: دار المعرفة - بیروت.و سیوطى به نقل از بغوى مى‌نویسد:قال البغوی وهن أمهات المؤمنین من الرجال دون النساء؛ لأن فائدة الأمومة فی حق الرجال وهی النکاح مفقودة فی حق النساء.بغوى گفته است که آن‌ها مادران مردان مؤمن هستند نه مادران زنان؛ چرا که فایده مادرى در حق مردان که همان حرمت ازدواج با آن‌ها است، در حق زنان مفقود است.السیوطی، جلال الدین أبو الفضل عبد الرحمن بن أبی بکر (متوفاى911هـ)، الخصائص الکبرى، ج2، ص438، ناشر:دار الکتب العلمیة - بیروت - 1405هـ - 1985م.در کتاب مسانید فراس بن یحیى آمده است:عن الشعبی عن مسروق أن امرأة قالت لعائشة یا أمه فقالت إنی لست أمک إنما أنا أم رجالکم فی التفسیر إسناده صحیح.از شعبى از مسروق از عائشه نقل شده است که زنى به عائشه گفت: اى مادر،‌ عائشه در جواب گفت: من مادر تو نیستیم، من تنها مادر مردان شما هستم. سند این روایت صحیح است.الخارفی الکوفی، فراس بن یحیى المکتب (متوفاى129هـ)، مسانید أبی یحیى فراس بن یحیى المکتب الکوفی، ج1، ص85، تحقیق: محمد بن حسن المصری، ناشر: مطابع ابن تیمیة - القاهرة، الطبعة: الأولى، 1413هـ.ابن عربى مالکى در باره معناى «ام المؤمنین» مى‌نویسد:اختلف الناس هل هن أمهات الرجال والنساء أم هن أمهات الرجال خاصة على قولین: فقیل ذلک عام فی الرجال والنساء وقیل هو خاص للرجال لأن المقصود بذلک إنزالهن منزلة أمهاتهم فی الحرمة حیث یتوقع الحل والحل غیر متوقع بین النساء فلا یحجب بینهن بحرمة. وقد روی أن امرأة قالت لعائشة یا أماه فقالت لست لک بأم إنما أنا أم رجالکم وهو الصحیح.مردم اختلاف دارند که آیا همسران پیامبر مادران مردان مؤمن و زنان مؤمنه است یا تنها مادر مردان مؤمن هستند،‌ دو دیدگاه در این باره وجود دارد: برخى گفته‌آند که این حکم هم شامل مردان مى‌شود و هم شامل زنان، برخى گفته‌اند که تنها شامل مردان مى‌شود؛ چرا که مقصود از این که آن‌ها به منزله مادران آن‌ها قرار داده است، حرمت ازدواج با آن‌ها است؛ زیرا از مادر بودن، حلال بودن توقع مى‌رود و حلال بودن بین مردان و زنان نیست؛ به همین خاطر بین همسران پیامبر و زنان مؤمن به خاطر حرمت حجاب واجب نیست. به درستى روایت شده است که زنى به عائشه گفت: اى مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستیم،‌ من تنها مادر مردان شما هستم. و این دیدگاه (دوم) صحیح است.إبن العربی، ابوبکر محمد بن عبد الله (متوفاى543هـ)، أحکام القرآن، ج3، ص542، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، ناشر: دار الفکر للطباعة والنشر - لبنان. و ابن جوزى حنبلى بعد از نقل روایت عائشه، تصریح مى‌کند که تنها معناى «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با آن‌ها است:وقد روى مسروق عن عائشة أن أمرأة قالت یا أماه فقالت لست لک بأم إنما أنا أم رجالکم؛ فبان بهذا الحدیث أن معنى الأمومة تحریم نکاحهن فقط.از مسروق از عائشه نقل شده است که زنى به او گفت: اى مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستم و تنها مادر مردان شما هستم، با این روایت روشن مى‌شود که معناى مادرى همسران پیامبر، تنها حرمت ازدواج با آن‌ها است.ابن الجوزی الحنبلی، جمال الدین ابوالفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (متوفاى 597 هـ)، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج6، ص353، ناشر: المکتب الإسلامی - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1404هـ.ابن عادل حنبلى نیز مى‌نویسد:روى الشعبِیُّ عن مسروق أن امرأة قالت لعائشة یا أمه فقالت: لست لک بأم إنما أنا أمُّ رِجَالِکُمْ فدل هذا على أن معنى هذه الأمومة تحریم نکاحهن. از مسروق از عائشه نقل شده است که زنى به او گفت: اى مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستم و تنها مادر مردان شما هستم، این روایت دلالت مى‌کند که معناى مادر بودن همسران پیامبر، حرمت ازدواج با آن‌ها است.ابن عادل الدمشقی الحنبلی، ابوحفص عمر بن علی (متوفاى بعد 880 هـ)، اللباب فی علوم الکتاب، ج15، ص504، تحقیق: الشیخ عادل أحمد عبد الموجود والشیخ علی محمد معوض، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1419 هـ ـ 1998م.ابن زمنین در تفسیر خود تصریح مى‌کند که «ام المؤمنین» به معناى تحریم ازدواج با آن‌ها است و سپس به روایت عائشه استناد مى‌‌کند:«وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» أی: هن فی التحریم مثل أمهاتهم. یحیى: عن سفیان الثوری، عن فراس، عن الشعبی، عن مسروق، عن عائشة «أن امرأة قالت لها: یا أمه. فقالت: لست لک بأم إنما أنا أم رجالکم».همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند، یعنى در مسأله حرمت ازدواج همانند مادران آن‌ها هستند. از مسروق از عائشه نقل شده است که زنى به او گفت: اى مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستم و تنها مادر مردان شما هستم.أبی عبد الله محمد بن عبد الله بن أبی زمنین (متوفاى399هـ)، تفسیر القرآن العزیز، ج3، ص387، تحقیق: أبو عبد الله حسین بن عکاشة - محمد بن مصطفى الکنز، ناشر: الفاروق الحدیثة - مصر/ القاهرة، الطبعة: الأولى، 1423هـ - 2002م.و بیقهى در دیگر کتاب خود با قرار دادن دو آیه «ام المؤمنین» و تحریم ازدواج با زنان پیامبر، نتیجه‌گیرى مى‌کند که تنها معناى «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با آن‌ها است:وجعلهن أمهات المؤمنین فقال: « النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» وحرم نکاحهن بعد وفاة نبیه صلى الله علیه وسلم فقال: « وَما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً».و همسران پیامبر را مادر مؤمنان قرار داده و فرموده: « پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها محسوب مى شوند» و ازدواج با همسران پیامبر بعد از وفات آن حضرت را حرام کرده است و فرموده: «و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود درآورید».البیهقی، أحمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفاى458هـ) الاعتقاد والهدایة إلى سبیل الرشاد على مذهب السلف وأصحاب الحدیث، ج1، ص324، تحقیق: أحمد عصام الکاتب، ناشر: دار الآفاق الجدیدة - بیروت، الطبعة: الأولى، 1401هـجلال الدین سیوطى در الدر المنثور مى‌نویسد:وأخرج ابن أبی حاتم عن قتادة رضی الله عنه فی قوله « وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» یقول: أمهاتهم فی الحرمة لا یحل لمؤمن ان ینکح امرأة من نساء النبی صلى الله علیه وسلم فی حیاته ان طلق ولا بعد موته هی حرام على کل مؤمن مثل حرمة أمه.ابن أبى حاتم از قتاده در باره این سخن خداوند «وازواجه امهاتهم» نقل کرده است که مى‌گفت: آن‌ها مادران شما هستند، در این که حرام است بر هر مؤمنى ازدواج با همسران پیامبر (ص) هم در زمان زندگى آن حضرت؛ اگر چه آن زن را طلاق داده باشد و هم بعد از رحلت ایشان. السیوطی، جلال الدین أبو الفضل عبد الرحمن بن أبی بکر (متوفاى911هـ)، الدر المنثور، ج6، ص 566، ناشر: دار الفکر - بیروت – 1993.ابو منصور ثعالبى تصریح مى‌کند که معناى «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با آن‌ها است و سپس به آیه دوم سوره مجادله استناد مى‌کند که: «مادران شما تنها همان‌هایى هستند که شما را به دنیا آورده‌اند»:وفی القرآن الکریم: «وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» أی: هن مثلهن فی التحریم، ولیس المراد أنهن والدات قد جاء فی آیة أخرى: «إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئی وَلَدْنَهُم » فنفى أن تکون الأم غیر الوالدة.در قرآن کریم آمده است که « همسران پیامبر مادران آن‌ها هستند» یعنى همانند مادران در حرمت ازدواج هستند، و منظور این نیست که آنان همانند مادرانى هستند که آن‌ها را به دنیا آورده است؛ چرا که در آیه دیگر آمده است: « مادرانشان تنها کسانى اند که آنها را به دنیا آورده اند!» پس خداوند با این آیه، مادر بودن زنانى را که آن‌ها را به دنیا نیاورده،‌ نفى کرده است.الثعالبی، ابومنصور عبد الملک عبد الملک بن محمد بن إسماعیل (متوفاى429هـ)، فقه اللغة، ج1، ص84، طبق برنامه الجامع الکبیر.ابو الفرج نهروانى تصریح مى‌کند اگر خداوند از همسران پیامبر با عنوان «ام المؤمنین» تعبیر کرده، تأکید بر این مسأله است که ازدواج با آن‌ها حرام است:«وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» وعبر عن الأزواج بأنهن للمؤمنین أمهات توکیداً لحرمتهن ودلالة على تأبید تحریم نکاحهن على غیر النبی صلى الله علیه وسلم.«همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند» از همسران رسول خدا با عنوان «مادران مؤمنان» تعبیر شده است تا حرمت آن‌ها را تأکید کند و دلالت کند بر این که ازدواج غیر پیامبر با آن‌ها براى همیشه حرام است.النهروانی، أبو الفرج المعافى بن زکریا (متوفاى390هـ)، الجلیس الصالح والأنیس الناصح، ج1، ص101، طبق برنامه الجامع الکبیر.صالحى شامى، مى‌گوید که همسران پیامبر، مادران زنان مسلمان نیست؛ چرا که تنها فایده «ام المؤمنین» بودن آنان، حرمت ازدواج با آن‌ها است و این فایده در حق زنان مسلمان منتفى است:أنهن کن أمهات المؤمنین من الرجال دون النساء؛ لان فائدة الامومة فی حق الرجال، وهی النکاح مفقودة فی حق النساء.آن‌ها مادران مردان مؤمن هستند نه مادران زنان مؤمنه؛ چرا که فایده مادرى در حق مردان که همان ازدواج باشد، در حق زنان مفقود است.الصالحی الشامی، محمد بن یوسف (متوفاى942هـ)، سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد، ج10، ص448، تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود وعلی محمد معوض، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولى، 1414هـ.واحدى در تفسیر خود مى‌نویسد:«وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» فی حرمة نکاحهن علیهم.همسران پیامبر مادران آن‌ها هستند، یعنى ازدواج با آن‌ها براى مردان حرام است.الواحدی، علی بن أحمد ابوالحسن (متوفاى468هـ)، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز(تفسیر الواحدی)، ج2، ص858، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، ناشر: دار القلم، الدار الشامیة - دمشق، بیروت، الطبعة: الأولى، 1415هـ.محمد بن مفلح مقدسى مى‌گوید که «ام المؤمنین» به معناى حرمت ازدواج با آن‌ها است و این حکم به دیگر نزدیکان همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله سرایت نمى‌کند و سبب نمى‌شود که مثلا دختران آن‌ها خواهران امت شوند:وهن أمهات المؤمنین بمعنى فی حکم الأمهات فی تحریم النکاح ولا یتعدى ذلک إلى قرابتهن (ع).همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند، به این معنا که آن‌ها در حرمت ازدواج همانند مادران هستند و این حکم به سایر نزدیکان همسران پیامبر سرایت نمى‌کند.المقدسی الحنبلی، شمس الدین أبو عبد الله محمد بن مفلح (متوفاى762هـ)، الفروع وتصحیح الفروع، ج5، ص120، تحقیق: أبو الزهراء حازم القاضی، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولى، 1418هـ.مرداوى حنبلى مى‌نویسد:وَهُنَّ أُمَّهَاتُ الْمُؤْمِنِینَ؛ یَعْنِی فی تَحْرِیمِ النِّکَاحِ.همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند؛ یعنى ازدواج با آن‌ها حرام است.المرداوی المقدسی الحنبلی، علاء الدین أبو الحسن علی بن سلیمان بن احمد بن محمد (متوفاى885 هـ)، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف على مذهب الإمام أحمد بن حنبل، ج8، ص42، تحقیق: محمد حامد الفقی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت. ابوجعفر نحاس، مفسر، ادیب و لغت شناس مشهور اهل سنت در باره معناى «ام المؤمنین» مى‌نویسد:«وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» أی فی الحرمة ولا یحل لهم تزوجهن.همسران پیامبر مادران آن‌ها هستند؛ یعنى در حرمت و این که ازدواج با آن‌ها حلال نیست.النحاس المرادی المصری، أبو جعفر أحمد بن محمد بن إسماعیل (متوفاى338هـ)، إعراب القرآن، ج3، ص303، تحقیق: د.زهیر غازی زاهد، ناشر: عالم الکتب - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1409هـ- 1988م.ابو اللیث سمرقندى نیز تصریح مى‌کند که «ام المؤمنین» به معناى حرمت ازدواج با آن‌ها است:«وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» یعنی کأمهاتهم فی الحرمة.همسران پیامبر مادران شما هستند؛ یعنى آن‌ها در حرمت ازدواج همانند مادران شما هستند.السمرقندی، نصر بن محمد بن أحمد ابواللیث (متوفاى367 هـ)، تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، ج3، ص42، تحقیق: د. محمود مطرجی، ناشر: دار الفکر - بیروت.در تفسیر جلالین نیز آمده است:« وَأَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» فی حرمة نکاحهن علیهم.همسران پیامبر مادران شما هستند، یعنى ازدواج با آن‌ها حرام است.محمد بن أحمد المحلی الشافعی + عبدالرحمن بن أبی بکر السیوطی (متوفاى911 هـ)، تفسیر الجلالین، ج1، ص49، ناشر: دار الحدیث، الطبعة: الأولى، القاهرة.عبد الرحمن سعدى از مفسران معاصر وهابى در تفسیر خود که این تفسیر توسط ابن عثیمن وهابى تحقیق شده است، در باره معناى «ام المؤمنین» مى‌نویسد:وترتب على أن زوجات الرسول أمهات المؤمنین، أنهن لا یحللن لأحد من بعده.همسران رسول خدا مادران مؤمنان هستند؛ یعنى براى احدى جایز نیست بعد از آن حضرت با همسرانش ازدواج کند.السعدی، عبد الرحمن بن ناصر (متوفاى1376هـ)، تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان (تفسیر السعدی)، ج1، ص659، تحقیق: ابن عثیمین، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت - 1421هـ ـ 2000مشأن نزول آیه:دلیل نزول این آیه، گفتار زشت برخى از صحابه بود که زنان رسول خدا صلی الله علیه وآله را قبل از وفات آن حضرت بین خود تقسیم کرده بودند و هر کدام یکى از همسران آن حضرت را انتخاب کرده بود و مى‌گفتند که اگر رسول خدا از دنیا برود، ما با این همسرش ازدواج خواهیم کرد. این سخنان به گوش پیامبر خدا رسید و آن حضرت را ناراحت و غمگین کرد، خداوند به خاطر حفظ حرمت و تسکین قلب نازنینش این حکم را نازل کرد و به همه صحابه گوشزد نمود که هرگز حق ازدواج با همسران آن حضرت بعد از وفات ایشان را ندارید.این مطلب به صورت گسترده در صحیح‌ترین و قدیمى‌ترین منابع اهل سنت یافت مى‌شود:مقاتل بن سلیمان که از قدیمى‌ترین تفسیرپردازان اهل سنت به شمار مى‌رود، در شأن نزول آیه 53 سوره احزاب «وَما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیماً» مى‌نویسد:فقال طلحة بن عبید الله القرشی من بنی تیم بن مرة: ینهانا محمد أن ندخل على بنات عمنا، یعنی عائشة، رضی الله عنها، وهما من بنی تیم بن مرة، ثم قال فی نفسه: والله، لئن مات محمد وأنا حی لأتزوجن عائشة، فأنزل الله تعالى فی قول طلحة بن عبید الله «وَما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیماً» لأن الله جعل نساء النبی صلى الله علیه وسلم على المؤمنین فی الحرمة کأمهاتهم. فمن ثم عظم الله تزویجهن على المؤمنین.طلحة بن عبید الله قرشى از بنى تیم گفت: محمد ما را از این که به نزد دختر عمویمان یعنى عائشه رویم ! - طلحه و عائشه هر دو از بنى‌تیم بودند- سپس در دل خویش گفت: قسم به‌خدا اگر محمد بمیرد و من زنده باشم، با عائشه ازدواج مى‌کنم.به همین سبب خداوند این آیه را نازل کرد که «شما حق ندارید که رسول خدا را آزار دهید و حق ندارید که بعد از او با همسرانش ازدواج کنید که این کار در نزد خداوند (گناه) بزرگى است».زیرا خداوند همسران رسول خدا (ص)‌ را در حرمت ازدواج مانند مادرانشان قرار داده است و به همین سبب خدا ازدواج با آنان را گناه کبیره براى مومنان دانسته است.الأزدی البلخی، أبو الحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر (متوفای150هـ)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج3، ص 53، تحقیق: أحمد فرید، ناشر: دار الکتب العلمیة - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، 1424هـ - 2003م.و أبومظفر سمعانى مى‌نویسد:وقوله: «ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ» قال أهل التفسیر: لما نزلت آیة الحجاب ومنع الرجال من الدخول فی بیوت النبی، قال رجل من الصحابة: ما بالنا نمنع من الدخول على بنات أعمامنا، والله لئن حدث أمر لأتزوجن عائشة، والأکثرون على أن القائل لهذا طلحة بن عبید الله، وکان من رهط أبی بکر الصدیق.اهل تفسیر گفته‌اند که وقتى آیه حجاب نازل شد و مردان از ورود به خانه رسول خدا (ص) منع شدند، یکى از صحابه گفت: چه شده است که ما را از وارد شدن به دختران عموى‌مان، باز مى‌دارند ؟ قسم به خدا اگر اتفاقى افتاد (رسول خدا مرد) با عائشه ازدواج مى‌کنم.بیشتر علما بر این عقیده‌اند که گوینده این سخن، طلحة بن عبید الله بوده است که از قبیله ابو‌بکر بود.السمعانی، ابوالمظفر منصور بن محمد بن عبد الجبار (متوفای489هـ)، تفسیر القرآن، ج4، ص 301، تحقیق: یاسر بن إبراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ناشر: دار الوطن - الریاض - السعودیة، الطبعة: الأولى، 1418هـ- 1997م.ابن أبوحاتم رازى در تفسیر خود سه روایت در این باره نقل کرده است:. 17763 عن ابن عباس رضی الله، عنه فی قوله: وما کان لکم ان تؤذوا رسول الله... قال: نزلت فی رجل هم ان یتزوج بعض نساء النبی صلى الله علیه وسلم بعده، قال سفیان: ذکروا انها عائشة رضی الله، عنها.17764 عن عبد الرحمن بن زید بن اسلم قال: بلغ النبی صلى الله علیه وسلم ان رجلا یقول: ان توفی رسول الله صلى الله علیه وسلم تزوجت فلانة من بعده، فکان ذلک یؤذی النبی صلى الله علیه وسلم فنزل القران وما کان لکم ان تؤذوا رسول الله.17765 عن السدى رضی الله، عنه قال: بلغنا ان طلحة بن عبید الله قال: ایحجبنا محمد، عن بنات عمنا، ویتزوج نسائنا من بعدنا لئن حدث به حدث لنتزوجن نساءه من بعده. فنزلت هذه الایة از ابن عباس روایت شده است که در مورد آیه «وما کان لکم أن توذوا...» گفت: در مورد مردى نازل شد که مى‌خواست با بعد از رحلت رسول خدا (ص) یکى از همسران آن حضرت ازدواج کند. سفیان گفته است که چنین مى‌گویند که آن زن عائشه بوده است !از عبد الرحمن بن زید بن اسلم روایت شده است که گفت: به پیامبر (ص) خبر رسید که مردى مى‌گوید: اگر پیامبر از دنیا رفت من بعد از او با فلان زن ازدواج مى‌کنم !سخن او سبب آزار رسول خدا (ص) شد؛ و این آیه نازل گردید که «وما کان لکم أن توذوا...»از سدى از عبد الرحمن بن زید روایت شده است که به ما خبر رسید که طلحة بن عبید الله گفت: آیا محمد بین ما و دختران عمو‌مان پرده قرار مى‌دهد ؟ و خود بعد از مردن ما با همسران ما ازدواج مى‌کند ؟ قسم به خدا اگر براى او اتفاقى افتاد، بعد از او با همسرانش ازدواج خواهیم کرد. به همین سبب این آیه نازل شد !إبی أبی حاتم الرازی، عبد الرحمن بن محمد بن إدریس (متوفای327هـ)، تفسیر ابن أبی حاتم، ج10، ص 3150، تحقیق: أسعد محمد الطیب، ناشر: المکتبة العصریة - صیدا.و قرطبى مفسیر شهیر و پرآوازه سنى مى‌نویسد:وقال القشیری أبو نصر عبد الرحمن: قال بن عباس قال رجل من سادات قریش من العشرة الذین کانوا مع رسول الله صلى الله علیه وسلم على حراء فی نفسه لو توفی رسول الله صلى الله علیه وسلم لتزوجت عائشة وهی بنت عمی قال مقاتل: هو طلحة بن عبید الله... وقال بن عطیة: روی أنها نزلت بسبب أن بعض الصحابة قال: لو مات رسول الله (ص) لتزوجت عائشة فبلغ ذلک رسول الله (ص) فتأذى به هکذا کنى عنه بن عباس ببعض الصحابة وحکى مکی عن معمر أنه قال: هو طلحة بن عبید اللهابن عباس گفته است که یکى از بزرگان قریش از ده نفرى که با رسول خدا (ص) در غار حراء بودند در دل خویش گفت: اگر پیامبر از دنیا برود، با عائشه که دختر عموى من است ازدواج مى‌کنم ! مقاتل مى گوید: او طلحة بن عبید الله است ابن عطیه نیز گفته است: روایت شده است که این آیه در مورد یکى از صحابه نازل شد که گفت: اگر رسول خدا بمیرد، با عائشه ازدواج مى‌کنم !این خبر به رسول خدا (ص) رسید ! و آن حضرت نیز بدین سبب آزرده شد.در این روایت ابن عباس با کنایه گفته است یکى از صحابه ولى مکى از معمر روایت کرده است که او گفته است «طلحة بن عبید الله»الأنصاری القرطبی، ابوعبد الله محمد بن أحمد (متوفای671هـ)، الجامع لأحکام القرآن، ج14، ص 228، ناشر: دار الشعب – القاهرة.دیگر دانشمندان و مفسران اهل سنت نیز بر این مطلب تصریح کرده‌اند که ما فقط به ذکر نام و آدرس کتاب آن‌ها اکتفا مى‌کنیم:الزهری، محمد بن سعد بن منیع ابوعبدالله البصری (متوفای230هـ)، الطبقات الکبرى، ج8، ص 201، ناشر: دار صادر – بیروت؛البلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر (متوفای279هـ)، أنساب الأشراف، ج3، ص 201، طبق برنامه الجامع الکبیر؛السمرقندی، نصر بن محمد بن أحمد ابواللیث (متوفای367 هـ)، تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، ج3، ص 66، تحقیق: د. محمود مطرجی، ناشر: دار الفکر – بیروت؛البغوی، الحسین بن مسعود (متوفای516هـ)، تفسیر البغوی، ج3، ص 541، تحقیق: خالد عبد الرحمن العک، ناشر: دار المعرفة – بیروت؛الأندلسی، ابومحمد عبد الحق بن غالب بن عطیة (متوفای546هـ)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج4، ص 396، تحقیق: عبد السلام عبد الشافی محمد، ناشر: دار الکتب العلمیة - لبنان، الطبعة: الاولى، 1413هـ- 1993م؛إبن العربی، ابوبکر محمد بن عبد الله (متوفای543هـ)، أحکام القرآن، ج3، ص 617، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، ناشر: دار الفکر للطباعة والنشر – لبنان؛ابن الجوزی، جمال الدین ابوالفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (متوفای 597 هـ)، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج6، ص 416، ناشر: المکتب الإسلامی - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1404هـ؛الرازی الشافعی، فخر الدین محمد بن عمر التمیمی (متوفای604هـ)، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج25، ص 416، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولى، 1421هـ - 2000م؛الزیلعی، عبدالله بن یوسف ابومحمد الحنفی (متوفای762هـ)، تخریج الأحادیث والآثار الواقعة فی تفسیر الکشاف للزمخشری، ج3، ص 128، تحقیق: عبد الله بن عبد الرحمن السعد، ناشر: دار ابن خزیمة - الریاض، الطبعة: الأولى، 1414هـ؛العینی الغیتابی الحنفی، بدر الدین ابومحمد محمود بن أحمد (متوفای 855هـ)، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج19، ص 121، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت؛الأنصاری الشافعی، أبویحیى زکریا (متوفای926هـ)، أسنى المطالب فی شرح روض الطالب، ج3، ص 102، تحقیق: د. محمد محمد تامر، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولى، 1422 هـ - 2000 أبو القاسم خلف بن عبد الملک بن بشکوال (متوفای578هـ)، غوامض الأسماء المبهمة الواقعة فی متون الأحادیث المسندة، ج11، ص 711ـ712، تحقیق: د. عز الدین علی السید , محمد کمال الدین عز الدین، ناشر: عالم الکتب - بیروت، الطبعة: الأولى، 1407هـاین حکم در حقیقت احترام نهادن به خود پیامبر اسلام و موهبتى است که خداوند به آن حضرت کرده است؛ زیرا با سخنانى که اصحاب گفتند و براى ازدواج با همسران آن حضرت نقشه کشیدند‌، قلب نازنین پیام‌آور خدا شکست و خداوند به منظور تسکین قلب آن حضرت، این حکم را وضع فرمودند؛ چنانچه علاء الدین الخازن در این باره مى‌نویسد:وهذا من إعلام تعظیم الله لرسوله الله صلى الله علیه وسلم , وإیجاب حرمته حیاً ومیتاً وإعلامه بذلک مما طیب نفسه وسر قلبه واستفرغ شکره فإن من الناس من تفرط غیرته على حرمه حتى یتمنى لها الموت قبله لئلا تنکح بعده. این اعلام بزرگداشت خداوند براى رسول خدا (ص) و واجب کردن حرمت ایشان در زندگى و بعد از مرگ است.اعلام این مطلب، سبب شادى دل آن حضرت و سرور ایشان و شکر تمام ایشان شد؛ زیرا در میان مردم کسانى هستند که غیرت فراوان بر خانواده خویش داشته و آرزو دارند که همسرش قبل از او بمیرد تا مبادا بعد از او ازدواج نکند !البغدادی الشهیر بالخازن، علاء الدین علی بن محمد بن إبراهیم (متوفای725هـ )، تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، ج5، ص 273، ناشر: دار الفکر - بیروت / لبنان - 1399هـ ـ 1979م.همچنین ممکن بود که ازدواج با یکى از همسران پیامبر زمینه برخى از سوء استفاده‌ها و توطئه‌ها را فراهم سازد و دشمنان و کینه‌توزان با استفاده از موقعیت آن‌ها به مقاسد سیاسى و اهداف دنیوى خود بیندیشند؛ چنانچه برخى همانند عبد الله بن زبیر با استفاده از نسبتى که با عائشه داشت، به بسیارى از مقاصد سیاسى و دنیوى خود رسید؛ از این رو خداوند ازدواج با آنان را بر همگان ممنوع اعلام کرد.«ام المؤمنین» بودن، مسؤولیت را دو برابر می‌کند:به این نکته نیز باید توجه داشت که اگر چه «ام المؤمنین» بودن مقام رفیع و دست نیافتنى براى دیگران است؛ ولى سبب نمى‌شود که از دیگر گناهان آن‌ها چشم پوشى شود؛ بلکه مسؤولیت آن‌ها را دو برابر مى‌کند و اگر خداى نخواسته گناهى از آن‌ها سر بزند، عذابشان نیز دو برابر خواهد بود؛ چنانچه خداوند در این باره مى‌فرماید:یا نِساءَ النَّبِیِّ مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ یُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَیْنِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسیراً. الأحزاب/30.اى همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشى مرتکب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود و این براى خدا آسان است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه