جایگاه و منزلت انسان در بین موجودات دیگر چگونه است؟ آیا از همه موجودات برتر است یا از برخی؟ آیا حتی از فرشتگان نیز برتر است؟ اگر برتر هست این برتری ذاتی است یا اکتسابی؟

قرآن کریم در عین اینکه انسان را برترین مخلوق معرفی می کند: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلا»؛ ما آدميزادگان را گرامى داشتيم و آنها را در خشكى و دريا، (بر مركبهاى راهوار) حمل كرديم و از انواع روزيهاى پاكيزه به آنان روزى داديم و آنها را بر مخلوقات بسیاری كه خلق كرده ‏ايم، برترى بخشيديم‏.(1) اما در عین حال بدترین جنبندگان را نیز انسان ها دانسته است: ««إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذينَ لا يَعْقِلُون‏»؛ بدترين جنبندگان نزد خدا، افراد كر و لالى هستند كه انديشه نمى‏ كنند. (2) این آیات نشان میدهد انسان به خودی خود هیچ مرتبه ثابتی ندارد، اما در عین حال می تواند به برترین و بدترین مخلوق تبدیل شود؛ و اینکه اشرف مخلوقات نامیده میشود به لحاظ این توانایی و استعدادی است که نوع انسان برای رشد تا بی نهایت دارد، نه اینکه تک تک انسان ها اشرف مخلوقات باشند. پس این رشد و تکامل، یا سقوط و نزول ذاتی انسان نیست، چرا که در این صورت باید همه انسان ها در یک مرتبه می بودند. شرافت یا پستی تک تک انسان ها به مرتبه ی خود ایشان بستگی دارد که یا اعطایی است یا اکتسابی؛ انسان می تواند به برترین مخلوق تبدیل شود، و به مرتبه ای برسد که هیچ مخلوق دیگری و هیچ فرشته ای نمی تواند به آن برسد، و می تواند به مرتبه ای از پستی و رذالت سقوط کند که از حیوانات هم پست تر شود، تا جایی که به تعبیر قرآن کریم از چهارپایان هم گمراه تر باشد: « أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُون‏»؛ آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراهتر! اينان همان غافلانند.(3) امام صادق(علیه السلام) حکمت این برتری بر ملائکه، و پست تری از حیوانات را اینگونه بیان می فرمایند:«إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى رَكَّبَ اَلْعَقْلَ فِي اَلْمَلاَئِكَةِ بِدُونِ اَلشَّهْوَةِ وَ رَكَّبَ اَلشَّهْوَةَ فِي اَلْبَهَائِمِ بِدُونِ اَلْعَقْلِ وَ رَكَّبَهُمَا جَمِيعا فِي بَنِي آدَمَ فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ عَلَى شَهْوَتِهِ كَانَ خَيْرا مِنَ اَلْمَلاَئِكَةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَلَى عَقْلِهِ كَانَ شَرّا مِنَ اَلْبَهَائِمِ»(4)؛ خداوند متعال عقل بدون شهوت را در فرشتگان قرار داد،و شهوت بدون عقل را در حيوانات،و عقل و شهوت را در انسان،هر كس عقلش بر شهوتش غالب آيد از فرشتگان بهتر،و هر كه شهوتش بر عقلش غلبه نمود از حيوانات بدتر است. توضیح این که ملائکه عقل محض هستند که گرایش های شهوانی ندارند، و حیوانات هم موجوداتی هستند که فاقد عقل بوده و صرفا گرایش های غریزی و شهوت دارند، انسان است که مرکب از عقل و شهوت است، لذا اگر عقل را بر شهوت مقدم داشت از ملائکه نیز برتر خواهد بود، چرا که آنها بدون شهوت، تابع عقل هستند، و اگر شهوتش بر عقلش غالب شد از حیوانات نیز پست تر خواهد بود، چرا که انها بدون عقل تابع شهوت هستند. .

كانون گفتگوی قرآنی

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/27

لینک کوتاه