مواضع و عملکرد ترکیه در جنگ عراق علیه ایران چگونه بود؟

ترکیه، همسایه غربی ایران و همسایه شمالی عراق است. مواضع این کشور نسبت به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران حائز اهمیت زیادی بود، لذا دو طرف درگیر در جنگ، برای اطمینان از مرزهای خود با ترکیه به برقراری روابط دوستانه با این کشور علاقمند بودند. مشکلات سیاسی و اقتصادی ترکیه، باعث شد این کشور برای بهبود اوضاع اقتصادی اش به علاقه ایران و عراق پاسخ مثبت دهد و با اعلام بی طرفی در جنگ، ارتباط اقتصادی با دو همسایه خود را گسترش دهد. ترکیه علاوه بر اعلام بی طرفی در جنگ با ایفای نقش میانجی نیز، با شیوه های مختلف چه با حضور در سازمان ها و کنفرانس های بین المللی و چه در ملاقات ها و دیدارهای دوجانبه، برای ترک مخاصمه و پایان جنگ پیشنهادهایی را ارائه می داد. ولی در سال های پایانی جنگ، به بهانه مقابله با اکراد و جلوگیری از پیشروی بیشتر ایران در شمال عراق، وارد این کشور شد. انقلاب اسلامی در ایران و گسترش حرکت های بنیادگرایانه در خاورمیانه، دقیقاً با نقطه اوج بحران های سیاسی و اجتماعی ترکیه مصادف شد. تقارن زمانی این دو حادثه نقش مهمی در بیداری اسلامی در ترکیه داشت. انقلاب اسلامی ایران به عنوان نمادی از پیروزی بر نظام هوادار غرب و لائیسیزم در نظر گرفته می شد و این هدفی بود که اسلام گرایان ترکیه نیز به دنبالش بودند. انقلاب ایران بر اسلام گرایان ترکیه اثرات متعددی است: اولا، این انقلاب افکار عمومی ترکیه را به مخالفت با نهادهای لائیک و سیاست خارجی هوادار غرب حکومت این کشور تشجیع کرد. دولت ترکیه عموماً در دهه هشتاد در قبال حملات ایران به آتاتورک و لائیسیزم، موضع سکوت را برگزید. دلیل عمده ان برای عدم اعتراض به کوشش های تهران جهت صدور انقلاب اسلامی، مسایل اقتصادی بود. به ویژه تورگوت اوزال به هر قیمتی خواهان بسط روابط بازرگانی ترکیه با ایران بود. یکی دیگر از بحران های اجتماعی ترکیه، ناسیونالیسم کردی بود. حفظ تمامیت ارضی آناتولی به منزله سرزمین ترک ها یکی از اصول اساسی تفکرات آتاتورک بود. در همین راستا، کمالیست ها نسبت به توطئه تجزیه ترکیه همواره نگران بوده اند. حرکت های استقلال طلبانه کردهای ترکیه مهم ترین نگرانی این کشور در این باره بوده است. انقلاب اسلامی و به دنبال آن جنگ عراق علیه ایران و بروز ناامنی در این کشور، ترس ترکیه از احتمال تجزیه و گسترش ناسیونالیسم کردی در ترکیه را افزایش داد. می توان گفت در جنگ ایران و عراق، دغدغه اصلی ترکیه در ارتباط با ایران ناسیونالیسم کردی نبود. برای ترکیه از نظر گسترش ناسیونالیسم کردی، شمال عراق همواره نسبت به کردستان ایران تهدید جدی تری محسوب می شد. از این رو ترکیه به شدت تلاش داشت از گسترش جنگ به مناطق کردنشین عراق جلوگیری کند. به طوری که زمانی که احتمال گسترش منطقه ای جنگ افزایش یافت، ترکیه در این زمینه عکس العمل نشان داد. بررسی مواضع ترکیه در خصوص جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در ۲۱ شهریور ۱۳۵۹(۱۹۸۰) در نتیجه کودتای نظامی که در ترکیه صورت گرفت و ژنرال کنعان اورن رهبر کودتا اعلام کرد برنامه حکومت جدید، توسعه روابط با کشورهای اسلامی و همکاری و توسعه مناسبات دوستانه با همسایگان خواهد بود. هرچند با موضع گیری اولیه مقامات ایرانی در قبال دولت نظامی ترکیه، احتمال کاهش روابط بین دو کشور وجود داشت، به ویژه که پس از شروع جنگ تحمیلی، که۱۰ روز پس از کودتای نظامی ترکیه اتفاق افتاد، قراردادهای اقتصادی و ترانزیتی بین عراق و ترکیه به امضا رسید؛ اما مقامات ترکیه طی بیانیه هایی بی طرفی خود را در جنگ اعلام و احتمال هر گونه خطری را از جانب ترکیه تکذیب کردند و همواره آمادگی خود را برای توسعه روابط اقتصادی و تسهیلات ترانزیتی با دو کشور درگیر در جنگ اعلام داشتند. درخصوص علل اتخاذ سیاست بی طرفی از سوی ترکیه می توان به موارد ذیل اشاره کرد: - کشور ترکیه از گذشته های دور به دلیل ضعف نظامی و تلاش برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی خویش، در جنگ ها سیاست بی طرفی را اتخاذ می نمود. بدین ترتیب اتخاذ سیاست بی طرفی برای ترکیه به عنوان یک رویه دیرینه محسوب می شد. - همسایگی و همجواری ترکیه با طرفین جنگ برای ترکیه امتیازاتی ایجاد نموده بود. موقعیت استراتژیک ترکیه و اهمیت حضور و تأثیر حمایت او از یکی از طرفین به حدی بود که اتخاذ موضع بی طرفی می توانست به انعطاف طرفین نسبت به خواسته های ترکیه منجر شود و روابط دوستانه با ترکیه برای دو طرف، مرزهای امنی را از طرف ترکیه ایجاد می کرد. - مهم ترین فاکتور برای ترکیه در گزینش سیاست بی طرفی را می توان توسعه روابط اقتصادی و تجاری با طرفین جنگ ذکر کرد. زیرا زیربنای روابط ترکیه بر این اساس برنامه ریزی شده بود و تلاش داشت ضمن حفظ بی طرفی، بیشترین بهره برداری اقتصادی را جهت اصلاح و ترمیم نظام اقتصادی خویش بنماید. - ترکیه برای حفظ ثبات داخلی اش، با پیروی از سیاست صبر و انتظار به اتخاذ سیاست بی طرفی روی آورد. ترس از گسترش اسلام گرایی و تأثیر انقلاب اسلامی بر اسلامگرایان ترکیه و اوضاع امنیتی و اقتصادی و کشمکش های سیاسی نیروهای داخلی، موجب شد اقدامات مخاطره آمیزی در طول جنگ انجام نداده و بی طرف بماند. - علاوه بر تمام موارد ذکر شده، ترکیه برای تقویت نقش منطقه ای و جهانی و افزایش حیثیت خود، سعی می کرد مواضع طرفین را به یکدیگر نزدیک کند و بر ترک مخاصمه و پایان جنگ تأکید می کرد. ترکیه بدین ترتیب برای خود یک موضع میانجی گرانه نیز در نظر می گرفت. موقعیت ممتاز این کشور در ارتباط با هر دو طرف درگیر و برخورداری از امکانات بالقوه حل و فصل اختلافات، نقش موثری در ایفای این نقش داشت.ایفای چنین نقشی، بر اعتبار ترکیه در میان کشورهای منطقه و حتی کشورهای غربی و عضو ناتو، می افزود. در این راستا، ترکیه فعالیت های مختلفی انجام داد که از آن جمله می توان به شرکت نخست وزیر ترکیه در هیئت منتخب رسیدگی به مسائل جنگ ایران و عراق اشاره کرد. این هیئت با حضور روسای جمهور، بنگلادش، گینه نو، پاکستان، گامبیا و نخست وزیر ترکیه و یاسر عرفات در نهم اسفند ۱۳۵۹ وارد تهران شد و با رئیس جمهور و نخست وزیر و رئیس مجلس ایران دیدار و گفتگو کردند. از موارد دیگر فعالیت های میانجیگرانه ترکیه می توان به میانجی گری در خصوص مبادله اسراء دو طرف اشاره کرد. جمعیت هلال احمر ترکیه با همکاری صلیب سرخ جهانی، اقداماتی را برای مبادله اسراء انجام داد. همچنین نخست وزیر و وزیر امور خارجه ترکیه در سفر به تهران در مرداد ۱۳۶۱، پیشنهاد کردند که برای پرداخت غرامت به ایران یک صندوق اسلامی تاسیس شود که مورد پذیرش مقامات ایران قرار نگرفت. یکی دیگر از اقدامات ترکیه در ۲۲اسفند ۱۳۶۶، تلاش برای پایان دادن به جنگ شهرها بود. در این راستا، نخست وزیر ایران اعلام کرد در صورت توقف کامل حمله هوایی و موشکی از سوی عراق ایران نیز حملات خود را متوقف خواهد کرد. اقدام دیگری ترکیه در این زمینه به ماجرای گروگانگیری هواپیمای آمریکایی تی. دبلیو. ای (T.W.A) مربوط می شود. دراین حادثه نخست وزیر ترکیه به همراه دبیر کل سازمان ملل و نخست وزیر ژاپن ، از ایران خواستند تا از نفوذ خود در لبنان استفاده کرده برای آزادی گروگان های آمریکایی مداخله نماید که ایران نیز این درخواست را پذیرفت.همچنین دولت ترکیه سعی نمود در پرتو تلاش های نهادهایی چون سازمان کنفرانس اسلامی و جنبش عدم تعهد نیز اقداماتی را برای میانجی گری انجام دهد که این اقدامات در مجموع با شکست مواجه شد. از جمله دلایلی که می توان برای اتخاذ سیاست میانجی گری توسط ترکیه برشمرد عبارت است از: همسایگی و همجواری با طرفین جنگ، ترس ناشی از عواقب و خطرهای جنگ و تقویت موقعیت و اعتبار منطقه ای و بین المللی. بعلاوه عراق نیز به کرات از ترکیه درخواست کرده بود این کشور در جنگ وساطت کند. علت دیگری که موجب شد ترکیه فعالیت های میانجی گرانه اش را شدت بخشد، گسترش حضور قدرت های خارجی در خلیج فارس درجریان جنگ نفتکش ها بود. ترکیه نگران بود دخالت مستقیم قدرت های بزرگ در جنگ نفتکش ها، باعث تغییر موازنه به نفع یکی از دو طرف و در نتیجه کم رنگ شدن نقش متوازن کننده ترکیه شود. در همین راستا بود که کان دمیر، قائم مقام وزارت خارجه ترکیه، در پیامی که از طرف تورگوت اوزال به نخست وزیر ایران تقدیم کرد، اظهار داشت: « مسئله خلیج فارس مربوط به کشورهای منطقه است و باید توسط خود آنها و به دور از اعمال فشار خارجی حل شود. قدرت های بزرگ خارجی نباید در خلیج فارس دخالت کنند و کشتی های جنگی نیز باید منطقه را ترک کنند.» در سال های پایانی جنگ، موضع ترکیه از بی طرفی به مداخله محدود در جنگ تغییر یافت. علت این امر را می توان در بحرانی دانست که ترکیه سال ها با آن دست و پنجه نرم می کرد. ناسیونالیسم کردی در جریان جنگ ایران و عراق تقویت شد. با اینکه ایران در رابطه با اکراد به ترکیه اطمینان می داد اما این امر مانع از هراس ترکیه نشد، لذا با پیشروی ایران در شمال عراق، شورای امنیت ملی ترکیه در ۱۹ استان کردنشین خود، حالت فوق العاده اعلام کرد. می توان گفت با توجه به همکاری کردهای عراق با ایران در مبارزه با صدام، این ترس ترکیه چندان هم بی جا نبوده است. برای مثال پیشمرگان حزب دموکرات کردستان عراق با همکاری تکاوران گردان ویژه شهادت ایران، مراکز استخبارت و سازمان امنیت شهر «سمبل» عراق واقع در مسیر بغداد به ترکیه، از توابع استان کرکوک را منهدم کردند. به این ترتیب ترکیه شاهد قدرت یابی کردهای عراق در مرزهای جنوبی خود بود و برای ورود به عراق و سرکوب کردها با عراق به توافق رسید. ترکیه وارد شمال عراق شد که در این مورد ترکیه و عراق در سرکوب کردها، اهداف مشترک و دو جانبه داشتند. از توجیهات حمله ترکیه می توان فهمید که مناطق نفت خیز شمال عراق نیز اهمیت یافته بود و نباید به دست ایران می افتاد. با افزایش فعالیت های نظامی ایران در جبهه های شمالی و دستیابی به مناطقی از شمال عراق، بر نگرانی مقامات ترکیه افزوده شد. با توجه به تسلط ایران بر مناطق نزدیک خط لوله نفت عراق به ترکیه و اهمیت استراتژیک این خط لوله برای اقتصاد ترکیه، این اقدام ایران با واکنش فوری دولت آنکارا مواجه شد. ترکیه با اعلام این که ناآرامی این مناطق ممکن است باعث تجمع چریک های کرد در این مناطق شود و و تعقیب این چریک ها توسط ارتش ترکیه در عراق ممکن است به رویارویی آنها با نیروهای ایرانی منجر شود به این مسئله واکنش نشان داد. البته برای مداخله نظامی ترکیه در شمال عراق می توان عوامل دیگری را نیز برشمرد: حوزه نفتی کرکوک، مقدار زیادی از نیاز نفتی ترکیه را فراهم می کرد لذا عملیات نظامی آن کشور در شمال عراق به منزله هشدار علیه ایران بود تا از توسعه دامنه فعالیت خود به این منطقه بکاهد. ضعف روزافزون عراق در کنترل مرزها دلیل بعدی بود. ترکیه که برهم خوردن توازن قوا و پیروزی یکی از طرفین را به ضرر امنیت خود می دید تلاش داشت به گونه ای عمل کند که جنگ برنده ای نداشته باشد. پس در برابر ضعف نیروهای عراق که توان مقابله با کردها و ایران را نداشت، ترکیه به مداخله نظامی روی آورد. ادعاهای ارضی ترکیه به شمال عراق و ترس از تصرف این مناطق توسط ایران، عامل دیگری بود که ترکیه را به اقدام نظامی در شمال عراق وادار می کرد. ترکیه نسبت به مناطق موصل و کرکوک که توسط انگلیس پس از جنگ جهانی اول از ترکیه جدا شدند ادعاهای ارضی داشت و جنگ را فرصتی می دانست که در صورت به هم خوردن توازن قوا در منطقه، این مناطق را تصرف کند. همچنین ذخایر نفتی قابل توجهی در این مناطق وجود داشت و بخش عمده ای از نفت عراق از این مناطق استخراج می و این مسئله نیز بر اهمیت منطقه شمال عراق می افزود. تشویق های آمریکا و ناتو نیز عامل دیگری برای مداخله نظامی ترکیه بود. منافع غرب در مناطق نفتی باعث می شد آنها به دنبال حفظ این نواحی از تبعات جنگ باشند. بنابراین ترکیه با حمایت غرب وارد این منطقه شد. منبع: مقاله «بررسی مواضع ترکیه نسبت به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران»، نویسنده: سکینه فرج زاده، نگین ایران، دوره ۹، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۸۹. .

راسخون

مرجع:

ایجاد شده در سه روز پیش

لینک کوتاه