علل به وجود آمدن فرق اسلامی و شاخه ها و گرایش های گوناگون چیست؟

علل به وجود آمدن فرق اسلامیتمامی ادیان در درون خود فرقه ها و شاخه ها و گرایش های گوناگون و بعضا متفاوتی دارند، و متاسفانه دین اسلام نیز از این قاعده استثنا نشده است ؛ امّا قبل از ورود به بحث تذکر دو نکته ضروری استاوّلاً این علل گاهی در پیدایش یک جریان با یکدیگر تداخل می کنند و برخی اوقات هر علتی موجب پدید آمدن گروه خاصی گشته و در مواقعی علتی در مؤسس آن جریان نقش چشمگیر داشته و علت دیگری در پیرو وپذیرنده آن مؤثر بوده است.ثانیا، دو مسأله شاخص و ریشه ای منشأ بسترسازی برای پدید آمدن فرق گوناگون در اسلام گشته است.یکی در نخستین زمان فوت رسول اکرم(ص) و مربوط به مسأله خلافت و امامت است و دیگری مرتبط با ماجرای حکمیّت در جریان جنگ صفین، ( فیعلم الکلام، احمد محمود صبحی، ، ج 1، صص 32 ـ 34).اما علل:1. ضعف فکری و فرهنگی:اصولاً محدودیت قوای ادراکی انسان و عدم توانایی او برای حلّ قطعی همه مسائل اعتقادی، از جمله مهم ترین علل اختلاف انسان هاست، در مواردی که مسأله به روشنی قابل حلّ نیست هر کس به حدس و گمان می رسد که ممکن است با حدس وگمان دیگران متفاوت باشد. در این صورت است که اختلاف نظرها آشکار می شود.حضرت رسول(ص) در مدت کوتاه رسالتش فرصت بیان همه مطالب را برای مردم نیافت؛ از این رو، لازم بود از سوی رسول خدا(ص) جانشینی همچون او که معصوم باشد کار را به عنوان امامت مسلمین و تبیین معارف قرآن و سنت نبوی ادامه دهند ولی چنین نشد.یکی از علل پیدایش فرقه هارا در همین امرمی توان جست، (بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 25،ص 288، روایت 44).2. تعصبات قبلیه ای:پس از وفات پیامبر(ص)، مردم به جای این که در مراسم خاکسپاری شرکت کنند، هر گروهی مدعی شد که حق خلافت از آن اوست.بنابر شواهد تاریخی هیچ یک از انصار و مهاجران در تعیین جانشین پیامبر(ص) از قرآن و سنت رسول خدا(ص) یا ازمصلحت امت سخن نگفت، بلکه سخن در این بود که جانشینی پیامبر حق گروه انصار است یا مهاجر و چون در میان انصار دو قبیله اوس و خزرج بوداین دو نیز به رقابت برخاستند و به دلیل همین مخالفت مهاجران غالب شدند، (جانشینی حضرت محمد(ص)، ویلفردمادولونگ، ترجمه احمد نمایی، جواد قاسمی وص 47 ـ 65 و قیام حسین(ع)، دکتر سید جعفر شهیدی،ص 26 ـ 36).3.اهداف مادی:از منابع تاریخی و روایی معلوم می شود گروهی بوده و هستند که با جعل مطالب و اخبار غلوآمیز و انتشار آن، توجه عده ای را به خود جلب کرده و از مواهب و فضل و بخششهای مادی آنان بهره مند شوند؛ مانند مغیرة بن سعید که در تمام عمر خود در تلاش بودتا مرام جدیدی احداث کرده و گروهی متشکل پدید آورد تا به اهداف مادی و دنیایی خود برسد، ( ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة،ج 8، ص 21 و شهرستانی ابوالفتح، الملل و النحل، ص 83).یا برخی برای آن که می خواستند در محیط اسلامی راهی برای مباح کردن گناهان و ترک واجبات و فراهم ساختن بساط عیش و عشرت توأم با توجیه شرعی پیدا کنند تا توده های ناآگاه مسلمان به آن ایمان آورده آنگاه به کمک همین توده های ناآگاه تشکیلاتی به وجود آورده و به اهداف خود که همان بسط اباحه گری بودهدست یابند.4.اهداف سیاسی:سیاست بازانی که بیشتر به اهداف غلط خود می اندیشند برای نیل به مقصود خود از حربه های گوناگونی استفاده می کنند و یکی از این حربه های قوی و کارآمد ایجاد فرق و نحله های گوناگون مذهبی است.اینان با به وجود آوردن چنین فرقه هایی یک سلسله مسائل و آموزه های دور از ذهن و عقل را وارد جریان مخالف خود می کردند تا به آن آسیب وارد کرده و آن را در مقابل چشم دیگران نامیمون جلوه دهند.مانند برخی از اخبار در مورد ائمه(ع) که به دور از حقیقت و واقعیت است،5. گسترش حوزه جغرافیایی اسلامبا فتوحات مسلمانان، به تدریج پیروان ادیان و عقاید دیگر وارد حوزه حکومت اسلامی شدند.گروهی از این افراد که مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشکلات خود برای مسلمانها پرداختند و آنها که بر دین خود باقی مانده بودند در این مسائل با مسلمانان مجادله می کردند این مسأله در اواخر حکومت بنی امیه و اوائل حکومت عباسیان به دلیل ترجمه فلسفه یونان شدت بیشتری گرفت و باعث پدیداری برخی از فرقه ها شد.مذاهب اسلامی در سه موضوع اعتقادات، احکام(فقه) و اخلاق و عرفان دچار اختلافات فراوانی شدند و این سبب شده است تا فرقه های متعددی پدید آید. مذاهب کلامی از مباحث اعتقادات، مذاهب فقهی از مباحث فقهی و مذاهب صوفی از مباحث اخلاقی شکل گرفته اند.مذاهب صوفی مختص جهان اسلام دانست و صوفی غیر مسلمان وجود ندارد. تمامی مباحث و ریشه تصوف در قرن های دوم و سوم در اسلام مطرح شده است و امروز نزدیک به صد فرقه صوفی و جمعیتی بالغ بر 450 میلیون نفر در جهان وجود دارد. تصوف تنها اختصاص به اهل سنت ندارد و برخی از شیعیان هم صوفی هستند. در حال حاضر نزدیک به 370 میلیون نفر صوفی اهل سنت و بیست میلیون نفر صوفی شیعه در جهان اسلام وجود دارد.فرقه های صوفی اهل سنت: فرقه قادریه(طرفداران عبدالقادرگیلانی) بزرگ‌ترین فرقه صوفی اهل سنت است و از کشور مغرب تا اندونزی پیرو و طرفدار دارد. اهل سنت غرب ایران(کردستان و نواحی غربی کشور) اکثرا صوفی قادری هستند. یکی دیگر از فرقه های صوفی، فرقه نقشبندیه (طرفداران خواجه بهاءالدین نقش بند) است. این فرقه در قرن های هشتم ونهم در شبه قاره هند ایجاد شده است و تأثیر چشمگیری در این شبه قاره و آسیای میانه داشته است. غالب تفکر ترکمن های ایران، تفکر و مذهب صوفی نقشبندیه است.فرقه های صوفی شیعه: فعال ترین فرقه صوفی شیعه گنابادی ها هستند که از شاه نعمت الله ولی منشعب شده اند. این فرقه در حال حاضر نزدیک به سه الی چهار میلیون نفر در ایران (درشهر های تهران، گناباد، مشهد، یزد، بروجرد و بجنورد) پیرو دارد. یکی دیگر از فرقه های صوفی شیعه شاه نعمت اللهیه است؛ طرفداران این فرقه در کرمان هستند و فعالیت چشمگیری ندارند. فرقه نوربخشیه (طرفداران سید محمد نوربخش) یکی دیگر از فرقه های صوفی شیعه است که در قرن هشتم شکل گرفته است. طرفداران این فرقه در تهران هستند و در حال حاضر این فرقه در شمال پاکستان نزدیک به پنجاه هزار نفر پیرو دارد.مذهب فقهی اهل سنت: یکی از مذاهب فقهی اهل سنت مذهب حنفی است که امروز در جهان اسلام نزدیک به 450 میلیون نفر پیرو دارند و به جهت اینکه سامانیان، غزنویان و امپراطوری عثمانی حنفی بوده اند، اکثر طرفداران این فرقه در شبه قاره هند، آسیای میانه و ترکیه هستند و اهل سنت شرق ایران حنفی هستند. یکی دیگر از مذهب فقهی اهل سنت شافعی است که نزدیک به 350 میلیون نفر مسلمان از این مذهب پیروی می کنند. فقه بسیاری از مصری ها، ساکنان نوار غزه، اندونزی ها، مالزایی ها و کرد ها فقه شافعی است. یکی دیگر از مذاهب فقهی اهل سنت، مذهب مالکی است که حدود 150 میلیون نفر از جمعیت یک ملیاردی اهل سنت، پیرو این مذهب هستند. مذهب حنبلی از دیگر مذاهب اهل سنت است که نزدیک به 40 الی 50 میلیون نفر می باشند و طرفداران این فرقه تنها در عربستان هستند.مذاهب اعتقادی: مذاهب اعتقادی به سه دسته فرقه های اهل سنت، مذاهب شیعه و فرق و مذاهب منتصب به اسلام تقسیم بندی می شوند. مذاهب اعتقادی شیعه گفت: یکی از مذاهب شیعه امامیه(دوازده امامی) هستند که نزدیک به 300 میلیون از مسلمانان جهان اسلام را تشکیل می دهند و کشور های ایران، هند، عراق، پاکستان، آذربایجان و بحرین از کشور هایی هستند که این مذهب شیعه طرفدار قابل توجهی دارد. اسماعیلیه یکی از مذاهب شیعه است که نزدیک به پنج میلیون اسماعیلی در جهان وجود دارد. فرقه اسماعیلیه تا امام صادق(ع) را قبول دارند و قائل به نص، علم غیب و عصمت برای امامان هستند. یکی دیگر از مذاهب اعتقادی شیعه، مذهب زیدیه است که طرفدار تفکرات زیدبن علی بودند و ائمه اطهار(ع)، امام علی، امام حسن و امام حسین(ع) و سپس زید بن علی را قبول دارند و قائل به نص، علم غیب و عصمت برای امامان نیستند. جمعیت این مذهب نزدیک به ده میلیون نفر بوده و تنها در کشور یمن هستند.مذاهب اعتقادی اهل سنت: مذاهب اهل سنت در اعتقادات به سه دسته ماتریدی، اشاعره و اصحاب حدیث تقسیم بندی می شوند. اکثر حنفی ها از نظر کلامی از ابومنصور ماتریدی پیروی می کنند. در حال حاضر نزدیک به 350 میلیون نفر از حنفی ها ماتریدی هستند. این فرقه قائل به حسن و قبح عقلی بوده و به شیعیان دوازده امامی نزدیک هستند. امروز ماتریدی های کشور در استان های گلستان و خراسان شمالی، رضوی و جنوبی حضور دارند. طرفداران فرقه اشاعره از ابوالحسن اشعری پیروی می کنند و در جان اسلام حدود 450 میلیون نفر اشعری وجود دارد واین فرقه از بزگ‌ترین مکاتب کلامی اهل سنت در جهان اسلام محسوب می شود.فرق تشیعدر مورد تعداد فرقه های شیعه چند قول وجود دارد:مولف کتاب بیان الادیان فرق اصلى شیعه را پنج فرقه ى زیدیه , کیسانیه , غالیه , صباحیه , ناصریه و امامیه اثنى عشریه ذکر نموده براى هر یک از آنانتقسیماتى ذکر کرده است. او معتقد است که گروه اول پنج فرقه, گروه دوم نیز پنج فرقه, گروه سوم هشت فرقه, گروه چهارم دو فرقه و آخرین گروه فقط یک فرقه اند1.بغدادى در کتاب الفرقه , شیعیان را به چهار دسته اصلى که هر یک شعباتى دارند تقسیم مى کند. بدین ترتیب, زیدیه , امامیه , کیسانیه و غلاة2. شهرستانى در ملل و نحل فرق اصلى شیعه را پنج فرقه مى داند که عبارتنداز: کیسانیه , رزامیه3 ، زیدیه, امامیه, غالیه که هر یک به فرق متعدد دیگرى تقسیم مى شوند4. البته تقسیم بندیهاى دیگرى نیز از فرق اصلى شیعه ارائه شده است مثلاً آنان را به کیسانیه, زیدیه, شیعیان عباسى, امامیه, غلاة و اسماعیلیه تقسیم کرده اند5.بغدادی در کتاب خود اصول فرق شیعه را سه فرقه دانسته است: زیدیه، کیسانیه، امامیه، وی در آغاز غلات را نیز از انشعابا ت شیعه دانسته است ولی بعداً یاد آور شده است که چون آنان از اسلام خارج شده اند از فرقهای اسلامی به شمار نمی آیند[3]. شهرستانی اسماعیلیه را نیز در شمار شعبه های اصلی آورده است، و فرقه های اصلی شیعه را پنچ فرقه می داند.[4] شیخ طوسی(ره) در قواعدالعقاید با نظریه بغدادی موافقت نموده و اصول فرق شیعه را زیدیه، کیسانیه، امامیه دانسته است. [5] قاضی عضد الدین ایجی نیز اصول فرق شیعه را سه می شمارد: کیسانیه، امامیه، زیدیه.- ابوالمعالى محمد الحسینى العلوى, بیان الادیان, تصحیح عباس اقبال, تهران, چاپ مجلس 1312 ص ص 26 و 27.2- الفرق بین الفرق, ابومنصور عبدالقاهر بغدادى, مصحح دکتر مشکور, انتشارات امیرکبیر 1344, ص 11.3- این فرقه در بیان الادیان در شمار فرق مرجئه و در الفرق بین الفرق در زمره فرق غلاة شیعه آمده است و نوبختى در فرق الشیعه اصل آنان را کیسانیه مى داند.4- ملل و نحل, ج 1.5- نگاهى به شیعه و دیگر فرقه هاى اسلام, قرن چهارم هجرى, نوشته دکتر محمد جواد مشکور ص 55 ـ 88.برای اطلاع بیشتر الفرق بین الفرق ، ملل ونحل ،قواعد العقاید مراجعه فرمائید. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه