مى گویند خدا ما را آفرید که به کمال برسیم، خوب بعد از به کمال رسیدن چه مى شود؟ مى گویند به بهشت مى رویم؛ بعد از بهشت رفتن چه؟ آیا تا ابد در بهشت بودن خسته کننده نیست؟

در پاسخ به این پرسش به نکاتى مهم اشاره مى شود و در پایان نتیجه گیرى مى گردد : . 1 باید توجّه داشت که سعادت و « کمال » براى انسان مطلوب حقیقى است و مطابق ساختار وجودى و تقاضاى درونى او است چنان که رشد و میوه دهى درخت ، مطابق ساختار طبیعى آن است و این رشد و کمال براى همگان خوشایند است . کمال و تعالى انسان نیز براى همگان خوشایند است به طورى که میل و خواسته بشر براى رسیدن به کمال محدودیتى ندارد و به طور طبیعى انسان ها همه زیبایى ها و خوبى ها را هدف گیرى مى کنند از این رو بهشت به عنوان جلوه گاه همه زیبایى ها و جایگاه همه خوبى ها و خوب ها ، خواسته همه دل پاکان و خردمندان است . . 2 منظور از به کمال رسیدن انسان آن است که سرمایه ها و قابلیت هاى وجودى خویش را بشناسد سپس آنها را در جهتى که خدا خواسته به فعلیّت و شکوفایى برساند و از کمالات به دست آورده پاسدارى و نگهدارى نماید تا مبادا به نقصان و کاستى تبدیل شود . از آنجا که استعدادهاى نهفته در انسان مانند قدرت ، علم و حکمت و . . . محدودیتى ندارد ، کمالات انسان نیز بى پایان و بى کران است در میان موجودات جهان هستى تنها انسان است که به لحاظ آفرینش ویژه و ساختار وجودیش تا بى نهایت مى تواند پیش برود و تکامل یابد . از این رو انسان موجودى کمال طلب و محدودیت گریز است و این حالت سیرى ناپذیرى و اکتفا نکردن به مرحله اى خاص از کمال از ویژگى هاى فطرى و ذاتى انسان است که در پرتو آن مى تواند تا بى نهایت سیر نماید . بنابراین کمال انسان محدود به حد و مرز خاصى نیست تا جایى مى تواند پیش برود که خلیفه و جانشین خداوند در زمین شده و صفات کمالى حق تعالى را در خودش به ظهور و فعلیت برساند : « یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ » 1 « اى انسان ، حقّا که تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى ، و او را ملاقات خواهى کرد » . نکته شایان توجّه این که بستر تکامل انسان منحصر به این دنیاى مادّى نیست بلکه در جهان برزخ و آخرت نیز مى تواند به سیر تکامل خود ادامه دهد که از آن به « استکمال برزخى » و « استکمال اُخروى » 2 تعبیر مى شود آیات قرآن و روایات رسیده از اهل بیت عصمت و طهارت نشانگر استمرار کمال انسان در برزخ و آخرت است در ذیل به برخى از آنها اشاره مى شود : . 1 روایاتى که دلالت بر رسیدن ثواب به مردگان دارد معاویه بن عمار از امام صادق ( علیه السلام ) سؤال مى کند که چه چیزهایى بعد از مرگ به انسان مى رسد ؟ امام ( علیه السلام ) فرمودند : سنّت حسنه و بناى نیکى که فردى پایه ریزى کرده و بعد از مرگش به آن عمل مى شود و براى آن فرد مرده پاداشى است همسنگ پاداش کسى که به آن سنّت حسنه عمل کرده است ، بدون این که چیزى از پاداش عمل کننده کم شود و صدقه جاریه اى که پس از مرگ او جریان دارد - مانند مدرسه یا مسجدى که ساخته است - و فرزند پاک و شایسته اى که براى پدر و مادر مرحومش دعا مى کند ، حج انجام مى دهد و صدقه مى دهد و بنده آزاد مى کند ، و نماز و روزه انجام مى دهد . راوى مى پرسد : پس من پدر و مادرم را نیز در حج شریک کنم و آنها را نیز قصد کنم ؟ حضرت فرمودند : آرى 3 . از این روایت و مانند آن به دست مى آید که پس از مرگ نیز ثواب هایى به میّت مى رسد و در برخى روایات تخفیف عذاب هم وارد شده است 4 و تخفیف عذاب و اعطاى ثواب نوعى کمال براى میّت به شمار مى آید . اگرچه این گونه کارهاى نیک ، مانند سنّت حسنه یا صدقه جاریه و یا دعاى فرزند نیک ، به طور مستقیم از فرد مرده صادر نشده و اراده او در این کارها مستقیماً نقش نداشته است ولى این گونه کارهاى نیک دستاورد و نتیجه تلاش هاى آگاهانه و از روى اختیار فرد مرده است که در این دنیا پیش از مرگش از خود به جاى گذاشته است . . 2 آیاتى که بر تزکیه و پاک سازى برخى از انسان ها در قیامت دلالت مى کند : « إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الْآخِرَهِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ » 5 « کسانى که عهد و پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیزى مى فروشند آنان را در آخرت بهره اى نیست و خدا در روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و ( به نظر رحمت به ) ایشان نمى نگرد و آنان را پاکشان نمى گرداند و عذابى دردناک خواهند داشت » . جمله « و پاکشان نمى گرداند » دلیل بر این است که برخى انسان ها در آخرت مشمول تزکیه و پاک کردن الهى مى شوند یعنى خداوند آنها را از ناپاکى ها پاک مى سازد و این پاک شدن از گناهان نوعى کمال براى آنها به حساب مى آید . به بیان دیگر انسانى که در طول زندگى دنیوى خود با عبادت و بندگى حق تعالى در تزکیه نفس خود کوشیده است ، خداوند متعال پس از مرگ نیز او را تزکیه مى کند و این تزکیه پس از مرگ ، پاداش و ادامه همان تزکیه اى است که او در دنیا انجام داده است . . 3 درباره احتمال یکنواختى و خسته کنندگى بهشت گفتنى است مقایسه نعمت هاى بهشتى با نعمت ها و لذت هاى مادّى دنیوى کارى بس نادرست است انسانى که هنوز بهشت برین اخروى را تجربه نکرده است ، نمى تواند نسبت به آن پیش داورى و اظهار نظر کند نعمت هاى بهشتى توصیف ناپذیر است ، باید انسان در آن فضا قرار گیرد تا بتواند نسبت به آن قضاوت درست و واقع بینانه اى داشته باشد . آنچه در آیات و روایات در توصیف ویژگى هاى بهشت بیان شده ، تا مورد تجربه انسان قرار نگیرد نمى تواند درک درستى از آن داشته باشد از این رو امام على ( علیه السلام ) در مورد عظمت و شکوه وقایع آخرت در برابر دنیا مى فرمایند : H « و کلّ شى ءٍ مِنَ الدُّنیا سماعُهُ أعظم مِن عیانِه ، وَ کُلّ شى ءٍ من الْآخِرهِ عیانُه أعظمُ مِن سَماعه » E 6 « همه چیز دنیا شنیدن آن بزرگ تر از دیدن آن است ، و هر چیز از آخرت دیدن آن بزرگ تر از شنیدن آن است » . بنابراین نمى شود گفت انسان از برخى نعمت ها و خوشى هاى دنیوى خسته و دلزده مى شود ، پس در بهشت هم همین حالت را دارد زیرا این دو به هیچ وجه قابل مقایسه با هم نمى باشند . درباره لذت هاى دنیا ، حداقل دو آسیب وجود دارد . 1 میل به لذّت هست امّا به دلیل کم آوردن انرژى و خستگى از تداوم لذّت بى بهره مى شویم . . 2 به جهت فراهم شدن شرایط لذّت برتر ، لذّت قبلى جاذبه خودش را از دست مى دهد در حالى که در بهشت ، توانمندى ها و انرژى ها به ضعف کشیده نمى شود و حسرت و حسد نسبت به لذّت هاى دیگر مطرح نمى شود ، لذا امکان تداوم لذّت و عدم دلزدگى وجود دارد . . 4 بهشت برین به تناسب درجات کمال انسان داراى مراتب و درجات گوناگونى است از این رو در قرآن کریم سخن از « جنّات » و بهشت هاست نه بهشت واحد . برخى در آخرت دلخوش به نعمت هاى لذّت بخش بهشتى هستند و برخى دیدار و ملاقات با اولیاء الهى و انسان هاى کامل هستند و از همنشینى با آنها لذّت مى برند و برخى دیگر لقاء با حق تعالى و جوار پروردگار ، بهترین بهشت براى آنها است که از آن به « جنّه اللّقاء » یا « بهشت رضوان » تعبیر شده است البتّه کسى که از رضوان و لقاء الهى بهره مند است و از آن لذّت مى برد دیگر نعمت هاى لذت بخش بهشتى براى او نیز فراهم مى باشد . امیرالمؤمنین على ( علیه السلام ) در سخنان گهربار خود بهشت را این گونه توصیف مى نمایند : H « درجات متفاضلاتٌ ، و منازلُ متفاوتاتٌ ، لا ینقطعُ نعیمُها ، و لا یظعنُ مقیمُها و لا یهرم خالدها ، و لا یَبأس ساکنُها » E 7 « در بهشت درجاتى از یکدیگر برتر و جایگاه هایى گوناگون و متفاوت وجود دارد که نعمت هایش پایان ندارد ، و ساکنان آن هرگز خارج نگردند ، ساکنان بهشت جاوید هرگز پیر و فرسوده نگردند و گرفتار شدائد و سختى ها نخواهند شد » . . 5 بر اساس آیات قرآن کریم هیچ گونه رنج و سختى و دلزدگى و ملالت در بهشت برین وجود ندارد بلکه سراسر خوشى و لذّت و تنوّع براى بهشتیان فراهم است . خداوند در قرآن مى فرماید : « الَّذِى أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَهِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ » 8 « همانا خدایى که ما را به فضل خویش در سراى ابدى جاى داد ، در اینجا رنجى به ما نمى رسد و در اینجا درماندگى به ما دست نمى دهد » . در پایان باید گفت آنچه موجب رنجش و خستگى مى شود « عدم تداوم لذّت » است و آنچه موجب دلزدگى انسان مى شود « عدم تنوّع لذّت » است . در حالى که قرآن درباره نعمت هاى بهشتى مى فرماید : « لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ . . . » 9 « آنچه آنان بخواهند در آنجا برایشان آماده است . . . » . خداوند درباره حالت بهشتیان مى فرماید : « خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً » 10 « جاودانه در بهشت خواهند بود و از آنجا درخواست انتقال نمى کنند » . علاوه بر این در بهشت ، لذّت هاى معنوى و درک حضور پیامبران ، امامان ، و اولیاء الهى و لقاى پروردگار ، لذّتى وصف ناپذیر دارد . ( 1 ) انشقاق ( 84 ) ، آیه . 6 ( 2 ) حسن حسن زاده آملى ، عیون مسائل النفس ، ص . 685 ( 3 ) وسایل الشیعه ، ج 2 ، ص . 256 ( 4 ) همان ، ص . 655 ( 5 ) آل عمران ( 3 ) ، آیه . 77 ( 6 ) نهج البلاغه ، خطبه 114 ، ص . 220 ( 7 ) نهج البلاغه ، خطبه 85 ، ص . 143 ( 8 ) فاطر ( 35 ) ، آیه . 35 ( 9 ) نحل ( 16 ) ، آیه 31 فرقان ( 25 ) ، آیه . 16 ( 10 ) کهف ( 18 ) ، آیه . 108 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه