در قرآن کریم در آغاز سوره مبارکه بقره به خصوصیات متقین پرداخته و اولین صفت این پاک سیرتان را ایمان به غیبت می شمارد «الذین یومنون بالغیب » غیب و شهود دو نقطه مقابل یکدیگرند عالم شهود عالم محسوسات است و جهان غیب ماورا حس زیرا غیب در اصل به معنی چیزی است که پوشیده و پنهان است و چون عالم ماوراء محسوسات از حس ما پوشیده است به آن غیب گفته می شود در قرآن کریم می خوانیم «عالم الغیب و الشهاده هو الرحمن الرحیم»خداوندی که به غیب و شهود پنهان و آشکار داناست و او است خداوند بخشنده و رحیم ( حشر ۲۲)

در قرآن کریم در آغاز سوره مبارکه بقره به خصوصیات متقین پرداخته و اولین صفت این پاک سیرتان را ایمان به غیبت می شمارد «الذین یومنون بالغیب » غیب و شهود دو نقطه مقابل یکدیگرند عالم شهود عالم محسوسات است و جهان غیب ماورا حس زیرا غیب در اصل به معنی چیزی است که پوشیده و پنهان است و چون عالم ماوراء محسوسات از حس ما پوشیده است به آن غیب گفته می شود در قرآن کریم می خوانیم «عالم الغیب و الشهاده هو الرحمن الرحیم»خداوندی که به غیب و شهود پنهان و آشکار داناست و او است خداوند بخشنده و رحیم ( حشر 22) ایمان به غیب درست نخستین نقطه ای است که مومنان را از غیر آنها جدا می سازد و پیروان ادیان اسمانی را در برابر منکران خدا و وحی و قیامت قرار می دهد وب ه همین دلیل نخست ویژگی پرهیزکاران ایمان به غیب ذکر شده است برای ایمان و اعتقاد ما به عالم شهادت حواس ما کافی است اساسا این عالم از آن جهت شهادت نامیده شده است که ما با حواس خود با آن سر و کار داریم و محسوس و ملموس ما است علیهذا نیازمند به معرف و معلمی برای اینکه به وجود چنین عالمی مومن بشویم نیستیم نیازمندی ما به معلم و تعلیم و تحقیق برای آشنا شدن بیشتر با حقایق آن است اما این حواس برای ایمان و اعتقاد به جهان غیب کافی نیست برای ایمان و اعتقاد به جهان غیب قوه عقل که خود مرتبه غیب وجود ما است باید دست به کار و فعالیت شود و یا قوه ای نهان تر و مخفی تر از عقل باید غیب را شهود کند مولوی می گوید : جسم ظاهر ، روح مخفی آمده است جسم همچون آستین جان همچو دست باز عقل از روح مخفی تر بود حس به سوی روح زودتر ره برد روح وحی از عقل پنهان تر بود زانکه او غیب است و او زان سر بود آن حسی که حق بدان حس مظهر است نیست حس این جهان آن دیگر است حس حیوان گربدیدی گاو و خر با یزید وقت بودی کاو خر غیر فهم و جان که در گاو و خر است آدمی را فهم و جانی دیگر است باز غیر فهم و جان آدمی هست فهمی در نبی و در ولی (1) یکی از براهمین عقلی که برای اثبات بزرگترین غیب هستی یا غیب الغیوب یعنی خداوند می آورند برهان حدوث است در یک تقسیم کلی موجودات در آن زمان وجود نداشته و در واقع معدوم بوده اند این موجودات در اصطلاح متکلمان (گروهی از متشرعین که به وسیله دلایل عقلی و نقلی از دین دفاع می کنند ) حادث نامیده می شوند . اگر درباره موجودی از لحاظ زمانی هر چه به عقب برگردیم زمانی پیدا نشود که آن موجود در آن زمان معدوم باشد به آن موجود در اصلاح متکلمان قدیم گفته می شود . حال برای اثبات خداوند به این صورت مقدمه چینی می شود که جهان حادث است ( این حدوث را از تغییر و تحولات جهان مادی استنباط کرده اند ) و هر چه حادث است به پدید آورنده نیاز دارد و در نتیجه جهان به پدید آورنده نیاز دارد . مقدمه دوم به مقتضای قانون علت و معلول است که می گوید هر موجود حادثی علت وجود می خواهد (2) و اگر علت به وجود آمدن آن موجود حادث قبلی باشد و سلسله موجودات حادث قبلی در نظر گرفته شود بدون آنکه به موجود قدیمی ختم شود تسلسل ایجاد شد و چیزی به وجود نخواهد آمد زیرا هر کدام از موجودات حادث به زبان حال می گویند تا موجودات حادث قبلی نباشد من نمیتوانم به وجود بیایم بنابراین چون موجودات حادث به وجود آمده اند نشان می دهد که تسلسل رخ نداده و سلسله علت ها و معلولهای حادث به یک موجود قدیم که خود برای به وجود آمدنش نیاز به علت ندارد ( چون همیشه بو.ده و حادث نیست ) ختم شده است و بدین طریق وجود خداوند متعال اثبات می شود . اما فلاسفه برای اثبات خداوند به تغییر و تحولات جهان هستی به گونه ای دیگر اشاره کرده اند که در آن برای اثبات خداوند نیازی به بازگشت به عقب نیست بلکه در ان و هر لحظه وجود خداوند متعال اثبات می شود که دائما او پادشاه مطلق است . از نظر فلسفه همه چیز درذات وجود خود متغیر است تمامی جهان یک غافله در حال سیر و حرکت را تشکیل می دهد اما نه غافله ای که تنها کارش انتقال از مکانی به مکان دیگر است بلکه غافله ای که کارش انتقال از وجودی به وجود دیگر است والبته به صورت اتصالی و استمراری و ... طبق این نظر بحث در این نیست که جهان در یک لحظه از عدم به وجود آمده پس علتی آن را به وجود آورده است بلکه بحث دراین است که جهان تدریج و دائما از عدم به وجود می آید و استمرار دستی او را به وجود می آورد و فانی می کند جنش ما هر هر دمی خود اشهد است کو گواه ذوالجلال سرمد است گردش سنگ آسیا در اضطراب اشهد آمد بر وجود جوی آب یا خفی الذات محسوس العطا انت کالماء و نحن کالرحی تو چه جانی ما مثال دست و پا قبض و بسط دست از جان شد روا تو چو عقلی ما مثال این زبان این زبان از عقل دارد این بیان تو مثال شادی و ما خنده ایم که نتیجه شادی فرخنده ایم این جهان هستی خود را نظم خود را حیات و نشاط خود را از جهان دیگر دارد این جهان به منزله کف است و آن جهان دریا (3) یکی دیگر از دلایل وجود خداوند برهان امکان و وجوب است هر چیزی که بتوان آن را موجود دانست از دو حال خارج نخواهد بود یا وجود برای آن ضرورت دارد و خود بخود موجود و به اصطلاح واجب الوجود است و یا وجودش ضرورت ندارد و مرهون موجود دیگری است و به اصطلاح ممکن الوجود می باشد و بدیهی است که اگر تحقق چیزی محال باشد هرگز وجود نخواهد یافت و هیچگاه نمی توان آن را موجود دانست پس هر موجودی یا واجب الوجود است یا ممکن الوجود با دقت در مفهوم ممکن الوجود روشن می شود که هر چیزی مصداق این مفهوم باشد معلول و نیازمند به علت خواهد بود زیرا اگر موجودی خود بخود وجود نداشته باشد ناچار به وسیله موجود دیگری به وجود آمده است چنانکه هر وصفی که با لذات نباشد ثبوت آن بالغیر خواهد بود و مفاد قانون علیت هم همین است که هر موجود وابسته و ممکن الوجود نیازمند به علت است نه اینکه هر موجودی نیاز به علت دارد تا گفته شود پس خدا هم احتیاج به علت دارد یا گفته شود اعتقاد به خدای بی علت نقض قانون علیت است از سوی دیگر اگر هر موجودی ممکن الوجود و نیازمند به علت باشد هیچگاه موجودی تحقق نخواهد یافت و چنین فرضی نظیر آن است که هر یک از افراد یک گروه اقدام خود را مشروط به شروع دیگری می کند که در این صورت هیچ اقدامی انجام نخئاهد شد پس وجود موجودات خارجی دلیل آن است که واجب الوجودی موجود است (4) یکی دیگر از دلایل وجود خداوند عشق به کمال مطلق است انسان در نهاد خود می یابد که کمال را دوست دارد و بلکه حد اعلای آنرا می خواهد و همین احساس را یا مراجعه به رفتار و گفتار دیگران در آنان نیز می یابد ( توجه داشته باشیم که سخن در وصول به کمال مطلق نیست بلکه سخن در عشق به کمال مطلق است ) اکنون می گوییم وجود چنین احساسی در انسان دلیل بر واقعیت داشتن کمال مطلق است و مقصود از خدا نیز چیزی جز کمال و جمال مطلق و لا یتناهی نیست . نتیجه این دو مقدمه این است که انسان فطرتا به خدا عشق می ورزد هر چند ممکن است در مقام عمل دچار انحراف گردد و چیزی را که واقعا کمال مطلق نیست بجای آن بنهد و آن را معشوق خود برگزیند چنان که مثلا احساس گرسنگی کودک به او الهام می کند که خوردنی در عالم یافت می شود ولی چه بسا در تشخیص آنچه واقعا خوردنی است از غیر آن دچار اشتباه گردد و مثلا حشره ای را در دهان بگذارد . پرسش : به چه دلیل احساس و عشق به کمال مطلق مستلزم واقعیت داشتن آن است آیا احتمال ندارد که این احساس خطا و بی اساس باشد ؟ پاسخ : دلالت عشق به کمال مطلق را بر واقعی بودن آن از دو راه می توان بیان نمود راه اول اینکه تمایلات غریزی و فطری بدون آنکه هیچ واقعیتی در عالم خارج موجود باشد با نظم حاکم بر جهان سازگار نیست در غرایز موجود در انسان و حیوان نشان می دهد که آنها به اموری واقعیت دارد توجه و تعلق دارند و اگر رخ می دهد در تشخیص مصداق است نه در اصل واقعیت . راه دوم اینکه محقق اموری که واقعیت آنها متعلق به غیر است بدون تحقق مضاف الیه و متعلق آنها محال است مثلا علم و آگاهی متعلق می خواهد فرض علم بدون متعلق امری ناممکن است بنابراین اراده مراد می خواهد حب محبوب می خواهد عشق معشوق می خواهد و ... فطری بودن وجود خداوند در کلام صدر المتالهین به این صورت آمده است که وجود خدا دل گواهی می دهد نه عقل و ایمان از این راه به دست آمده است که وجود خدا چنان که گفته اند امری فطری است به گواه اینکه انسان به هنگام رویارویی با شرایط هولناک به سابقه فطرت خود به خدا توکل نموده به طور غریزی به مسبب الاسباب و آنکه دشواریها را آسان می کند روی می آورد هر چند خود وی به این گرایش فطری خود توجه نداشته باشد و پاسکال ریاضی دان معروف فرانسوی ( متوفای 1662) گفته است به وجود خدا دل گواهی می دهد نه عقل و ایمان از این راه به دست می آید دل دلائلی دارد که عقل را به آن دسترسی نیست (5) یکی دیگر از راههای اثبات وجود خداوند تجربه و آزمایش شخصی و فردی است اینکه زندگی انسان اگر مقرون به حق جویی و حقیقت خواهی و اخلاص عمل و کوشش باشد مورد حمایت قرار می گیرد و از راههائی که بر ما مجهول است دست غیبی ما را تحت عنایت خود قرار می دهد علاوه بر اینکه یک امر ایمانی است و از لوازم ایمان به تعلیمات انبیاء است یک حقیقت تجربی و ازمایشی است البته تجربه و آزمایش شخصی و فردی یعنی هر کس لازم است در عمر خویش چنین کند تا اثر لطف و عنایت پروردگار را در زندگی خود ببیند و چقدر لذت بخش است معامله با خدا و مشاهده آثار لطف خدا. یکی دیگر از دلایل وجود خداوند الهامات و اشراقاتی است که به دانشمندان می شود و نگاهان دری از علم به روی آنها گشوده می شود و اکتشافی عظیم رخ می دهد . آنچه معمولا ما از راههای حصول علم می شناسیم دو تا است یکی تجربه و مشاهده عینی دیگر قیاس و استدلال بشر از راه مطالعه و مشاهده عینی طبیعت بارموز و اسرار طبیعت آشنا می شود یا در اثر قوه استدلال و قیاس نتیجه ای را پیش بینی و استنتاج می کند اینگونه موفقیتها عادی است گو اینکه از یک نظر دقیق فلسفی در همین موارد فیزیک منشا الهایم وجود دارد ولی این از نظر افق بحث ما خارج است . ابن سینا معتقد است چنین قوه ای در بسیاری از افراد با اختلاف و تفاوت هایی وجود دارد آیه شریفه «یکاد زیتها یضیی ولولم تمسه نار» را بر همین تو که در بعضی افراد احیانا به صورت شدیدی وجود دارد حمل می کند غزالی در کتاب المنتقذ من الضلال مدعی می شود که بسیاری از معلومات بشر که مربوط به احتیاجات زندگی است ابتدا به صورت الهام صورت گرفته است غزالی درباره وحی و نبوت که بحث می کند می گوید کسیکه روحی و نبوت شک می کند یا در امکانش شک می کند یا در وقوعش و یا درباره شخص معین شک می کند که آیا وحی به او رسیده یا خیر بعد می گوید بهترین دلیل امکان آن وقوع آن است زیرا بشر یکسلسله اطلاعات درباره دواها و علاجها و درباره نجوم دارد که تصور می کند از طریق تجربه توانسته باشد آنها را به دست آورد فقط باید گفت لطف الهی از طریق الهام بشر را هدایت کرده است خواجه نصیر الدین طوسی نیز درباره احتیاج به وحی و نبوت که بحث می کند مدعی می شود برخی صنایع را بشر از طریق الهام آموخته است مولوی همین معنی و مضمون را به نظم آورده است آنجا که می گوید : این نجوم و طب وحی انبیاء است عقل و حس را سوی بیسوره کجا است عقل جزئی عقل استخراج نیست جز پذیرای فن و محتاج نیست جمله حرفت ها یقین از وحی بود اول او لیک عقل آن را می فزود از دانشمندان جهان امروز اکسیس کارل در کتاب انسان موجود ناشناخته یکی از طرفداران نظریه اشراق و الهام است او می گوید : به یقین اکتشافات علمی تنها محصول و اثر فکر آدمی نیست نوابغ علاوه بر نیروی مطالعه و درک قضایا از حضائص دیگری چون اشراق و تصور خلاقه برخوردارند به وسیله اشراق چیزهایی را که بر دیگران پوشیده است می یابند و روابط مجهول بین قضایائی که ظاهرا با هم ارتباطی ندارند می بینند و وجود گنجینه های مجهول را به فراست در می یابند و بدون دلیل و تحلیل آنچه را دانستنش اهمیت دارد می دانند (6) منابع و ماخذ : 1- امدادهای غیبی در زندگی بشر، مرتضی مطهری (ره)، ص 56-57. 2- عقاید استدلالی ترجمه محاضرات فی الالهیات، علی ربانی گلپایگانی، ص 81. 3- امدادهای غیبی در زندگی بشر، مرتضی مطهری (ره)، ص 65-67 با اندکی حذف . 4- آموزش عقاید ( دوره کامل سه جلدی ) ،ج 1-2-3 آیت الله مصباح یزدی،ص 61. 5- عقاید استدلالی، علی ربانی گلپایگانی ،جلد اول ،ص 61-64 . 6- امداداهای غیبی در زندگی بشر، استاد مطهری (ره)، ص 72-79 . به نقل از اداره پاسخگویی آستان قدس رضوی .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه