با توجه به آیه ۱۵ سوره احقاف، حکمت رسیدن به سن چهل سالگی، چیست؟

با توجه به ظاهر آیه ی 15 سوره مبارکه ی احقاف (46)،1 و بیان روایات (که برخی در ادامه نقل خواهد شد)، حکمت ذکر و قرار دادن سن چهل سالگی در زندگی، رسیدن انسان در این سن و سال به کمال رشد و عقل است که یک نوع پختگی را در فکر و زندگی انسان گزارش می کند. و در این سن و سال انسانها نوعاً قدرت تجزیه و تحلیل درست را پیدا کرده، قدر پدر و مادر را دانسته و با یاد آوری و شکر نعمتها و لطفهای گذشته ی الهی از این ناحیه، درخواست کننده الطاف و نعمتهای دیگر برای آینده می شوند.لذا می بینیم در مورد بخش مورد سؤال، آیه می فرماید: حیات انسان (بعد از دوره ی جنینی، کودکی، نوجوانی و جوانی) هم چنان ادامه مى یابد تا زمانى که به کمال قدرت و نیروى جسمانى رسد، و به چهل سالگى وارد مى گردد (حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً). حتى در اینجا غایت براى جمله محذوفى است، و در تقدیر چنین است:«و عاش الانسان و استمرت حیاته حتى اذا بلغ اشده». بعضى نیز آن را غایت براى وصینا یا براى مساله مراقبت پدر و مادر دانسته اند، و این هر دو بعید به نظر مى رسد، زیرا نه توصیه خداوند در مورد نیکى به پدر و مادر در چهل سالگى پایان مى پذیرد و نه مراقبت پدر و مادر از فرزند (سالم) تا چهل سالگى ادامه دارد. بعضى از مفسران بلوغ اشد (رسیدن به مرحله توانایى) را با رسیدن به چهل سالگى هماهنگ، و براى تاکید مى دانند، ولى ظاهر این است که بلوغ اشد اشاره به بلوغ جسمانى و رسیدن به اربعین سنة (چهل سالگى) اشاره به بلوغ فکرى و عقلانى است، چرا که معروف است، انسان غالبا در چهل سالگى به مرحله کمال عقل مى رسد و گفته اند که غالب انبیا در چهل سالگى مبعوث به نبوت شدند.ضمنا در اینکه سن بلوغ قدرت جسمانى چه سنى است؟ در آن نیز گفتگو است، بعضى همان سن معروف بلوغ را مى دانند که در آیه 34 اسراء در مورد یتیمان نیز به آن اشاره شده، در حالى که در بعضى از روایات تصریح شده که سن هیجده سالگى است. البته مانعى ندارد که این تعبیر در موارد مختلف معانى متفاوتى دهد که با قرائن روشن مى شود.در حدیثى آمده است: «ان الشیطان یجر یده على وجه من زاد على الاربعین و لم یتب، و یقول بابى وجه لا یفلح!؛ شیطان دستش را به صورت کسانى که به چهل سالگى برسند و از گناه توبه نکنند مى کشد و مى گوید پدرم فداى چهره اى باد که هرگز رستگار نمى شود! (و در جبین این انسان نور رستگارى نیست!)»2. از ابن عباس نیز نقل شده: «من اتى علیه الاربعون سنة فلم یغلب خیره شره فلیتجهز الى النار!؛ هر کس چهل سال بر او بگذرد و نیکى او بر بدیش غالب نشود آماده آتش جهنم گردد! ». به هر حال قرآن در دنباله این سخن مى افزاید: این انسان با ایمان و لایق هنگامى که به چهل سالگى رسید سه چیز را از خدا تقاضا مى کند: نخست مى گوید: پروردگارا! به من الهام ده و توفیق بخش تا شکر نعمتى را که به من و پدر و مادرم ارزانى داشتى بجا آورم (قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلى والِدَیَّ).این تعبیر نشان مى دهد که انسان با ایمان در چنین سن و سالى هم از عمق و وسعت نعمتهاى خدا بر او آگاه مى گردد، و هم از خدماتى که پدر و مادر به او کرده است تا به این حد رسیده، چرا که در این سن و سال معمولا خودش پدر یا مادر مى شود، و زحمات طاقت فرسا و ایثارگرانه آن دو را با چشم خود مى بیند، و بى اختیار به یاد آنها مى افتد و به جاى آنها در پیشگاه خدا شکرگزارى مى کند.در دومین تقاضا عرضه مى دارد: خداوندا! به من توفیق ده تا عمل صالح بجا آورم، عملى که تو از آن خشنود باشى (وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ).و بالآخره در سومین تقاضایش عرض مى کند: خداوندا! صلاح و درستکارى را در فرزندان و دودمان من تداوم بخش (وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی).تعبیر به لى (براى من) ضمنا اشاره به این است که صلاح و نیکى فرزندان من چنان باشد که نتائجش عائد من نیز بشود.و تعبیر فى ذریتى (در فرزندان من) به طور مطلق، اشاره به تداوم صلاح و نیکوکارى در تمام دودمان او است.جالب اینکه در دعاى اول پدر و مادر را شریک مى کند، و در دعاى سوم فرزندان را، ولى در دعاى دوم براى خود دعا مى کند، و اینگونه است انسان صالح که اگر با یک چشم به خویشتن مى نگرد با چشم دیگر به افرادى که بر او حق دارند نگاه مى کند.و در پایان آیه دو مطلب را اعلام مى دارد که هر کدام بیانگر یک برنامه عملى مؤثر است، مى گوید: پروردگارا! من در این سن و سال به سوى تو بازمى گردم و توبه مى کنم (إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ).به مرحله اى رسیده ام که باید خطوط زندگى من تعیین گردد، و تا به آخر عمر هم چنان ادامه یابد، آرى من به مرز چهل سالگى رسیده ام و براى بنده اى چون من چقدر زشت و نازیباست که به سوى تو نیایم و خودم را از گناهان با آب توبه نشویم.دیگر اینکه مى گوید: من از مسلمین هستم (وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ).در حقیقت این دو جمله پشتوانه اى است براى آن دعاهاى سه گانه و مفهومش این است: چون من توبه کرده ام، و تسلیم مطلق در برابر فرمان توام، تو نیز بزرگوارى کن و مرا مشمول آن نعمتها بفرما3 و 4.________________1. سوره الأحقاف (46)، آیه 15:« وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلى والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ (15) ؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکى کند، مادرش او را با ناراحتى حمل مى کند، و با ناراحتى بر زمین مى گذارد، و دوران حمل و از شیر باز گرفتنش سى ماه است، تا زمانى که به کمال قدرت و رشد برسد، و به چهل سالگى وارد گردد، مى گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتى را که به من و پدر و مادرم دادى بجا آورم، و عمل صالحى انجام دهم که از آن خشنود باشى، و فرزندان مرا صالح کن، من به سوى تو بازمى گردم و توبه مى کنم، و من از مسلمینم». 2. تفسیر روح المعانى، ج 26، ص17.3. ر. ک: تفسیر نمونه، ج 21، ص324 - 335 ؛ ترجمه المیزان، ج 18، ص309.4. جهت اطلاع بیشتر این که: در فرهنگ اسلامى عدد چهل (اربعین) جایگاه ویژه اى دارد. چله نشینى براى رفع حاجات، حفظ کردن چهل حدیث، اخلاص چهل صباح، کمال عقل در چهل سالگى، دعا براى چهل مؤمن، از این نمونه هاست.قرآن کریم مدت خلوت حضرت موسی(علیه السلام) را در کوه طور با خداوند چهل روز ذکر می کند: «و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشرفتم میقات ربه اربعین لیله»،(سوره ی اعراف، آیه 142). و معروف است که حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، در سن چهل سالگی به نبوت و رسالت مبعوث شدند. در روایات آمده است: «من أخلص لله اربعین یوما فجر الله ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه؛ هر کس خود را چهل روز برای خداوند خالص و پاک گرداند، خداوند چشمه های حکمت را از قلبش بر زبانش جاری می سازد،(عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 85). و نیز در حدیثی دیگر می فرماید: «هر کس برای نفع امت من چهل حدیث حفظ کند، خداوند او را در روز حساب فقیه و دانشمند بر می انگیزد»، (میزان الحکمه ج4، ص 1931). در روایت آمده است: «من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له؛ هر کس چهل مؤمن را جلو خود قرار دهد و سپس دعا نماید، دعای او مستجاب می گردد»،(عده الداعی، 128). در روایت داریم که در جریان تولد حضرت زهرای مرضیه (سلام الله علیها) به امر الهی جبرئیل (علیه السلام) بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل گردید و به ایشان گفت: چهل روز از حضرت خدیجه (سلام الله علیها) کناره گیرد. حضرت در این مدت روزها، روزه دار و شب ها مشغول عبادت بودند تا زمینه برای پیدایش و تولد حضرت فاطمه (سلام الله علیها) فراهم گردد. و ... . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه