کتاب گلشن راز شبستری چگونه است؟ آیا شرح لاهیجی بر آن برای ما قابل فهم است؟

هر دو بخش پرسش شما را به تفکیک زیر پاسخگو خواهیم بود:1. شیخ محمود شبستری از بزرگان عرفان نظری و از شاعران متوسط پارسی گوی اواخر قرن هفتم و اوایل هشتم(متولد 687 ق و متوفی 720 ق) است که در جوانی (ظاهراً سی و سه سالگی)، در زادگاهش شبستر تبریز درگذشت. مهمترین اثر بجای مانده از وی «گلشن راز» بوده که منظومه ایست عرفانی در 993 بیت که وی آن را به اشاره استادش شیخ بهاء الدین یعقوب در جواب هفده سؤال منظوم شیخ خراسان امیر سید حسین حسینی هروی سرود (تلخیص تاریخ ادبیات ایران دکتر ذبیح الله صفا، ج 2، محمد ترابی، 156-157). شبستری آن پرسشهای منظوم عرفانی را در یک مجلس، به این ترتیب که هر بیتی را به بیتی، جواب داده و برای سائل بازپس فرستاد و پس از آن بر ابیات ارسالی افزود، تا منظومه گلشن راز با مطلع: به نام آنکه جان را فکرت آموخت/ چراغ دل به نور جان برافروخت، آفریده شد. این اثر در جایگاه یکی از بهترین منظومه هاى ادبیات تعلیمی فارسى در بیان حکمت عملی و عرفانِ نظری است. پاسخ هاى شیخ در این اثر، همسو و هم رنگ و بو با مشرب معرفتی شیخ محیى الدین بن عربى اندلسی، پدر عرفان نظری(به تعبیر استاد مطهری در خدمات متقابل اسلام و ایران) است. اگر چه با تصریح شاعر در این اثر، مجموعه گلشن راز نخستین منظومه شعری اوست، آنجا که می گوید؛ همه دانند کین کس در همه عمر/ نکرده هیچ قصد گفتن شعر(!) که در این بیت به مناسبت موضوع که نفی هنر شاعری از اوست، عمداً «شعر» را با «عُمر» قافیه کرده تا معلوم کند که شاعر نیست (مقدمه گلشن راز، دکتر حسین الهی قمشه ای)، اما برخلاف گفته خود که: معانی هرگز اندر حرف ناید/ که بحر قلزم اندر ظرف ناید، زبان ساده و بیان روان شیخ در این مثنوی، مشتمل بر معانی و معارف دقیق عرفان نظری است، چنانکه قرنهاست که آن را مطبوع طبع ارباب معرفت گردانیده است. برخی تعداد شرح های نوشته شده بر آن را تا هفده شرح برشمرده اند(دانشمندان آذربایجان، محمد علی تربیت، ص337) هر چند که مجموعه حاشیه ها، شرح ها و مستزادهای بر این مثنوی، از شمار سى تجاوز مى کند. مشهورترین این شروح، شرح شیخ محمد لاهیجی متخلص به «اسیری» از عرفای قرن نهم هجری به نام «مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز» است و پس از آن شرح شاه نعمت الله ولی(متوفی 834 ق) به نام «روضه اطهار» مشهور می باشد (مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف، دکتر سید ضیاء الدین سجادی، ص171). البته مستزادی عرفانی نیز به عنوان شرح آن توسط میر سید حسین ظهیر الاسلام دزفولی با مطلع: به نام آنکه جان را فکرت آموخت/ قبای عاشقی دوخت/ چراغ دل به نور جان برافروخت/ سراپا جان ما سوخت، سروده شده است.(عرفان و سلوک اسلامی، سید علی کمالی دزفولی)محورهای اساسی گلشن راز عبارتند از: در ماهیت تفکر:‌ تفکر رفتن از باطل سوی حق/ به جزو اندر بدیدن کل مطلق. در موضوع تفکر: در آلا فکر کردن شرط راه است/ ولی در ذات حق محض گناه است. در حقیقت «من»: چو هست مطلق آید در اشارت/ به لفظ من کنند از وی عبارت. در معنای انسان کامل: کسی مرد تمام است کز تمامی/ کند با خواجگی کار غلامی. در راز وحدت: کسی بر سرّ وحدت گشت واقف/ که او واقف نشد اندر مواقف. در معنی انا الحق: همه ذرات عالم همچو منصور/ تو خواهی مست گیر و خواه مخمور/ در این تسبیح و تهلیلند دائم/ بدین معنی همی باشند قائم؛ و نیز: در حقیقت وصال، در وحدت حدوث و قدم، در معنی شراب و شمع و شاهد، و ... . جهت نشان دادن اهمیت گلشن راز در نزد بزرگان وادی معرفت، ذکر خاطره دکتر حسین الهی قمشه ای از پدر عارفش مرحوم آیت الله مهدی الهی قمشه ای، مناسب است: «روزی پدر، که روانش خوش باد مرا گفت: خواهی که تو را هزار درهم زر دهم که هرچندان خرج کنی هیچ کم نشود، بلکه همچنان بر بهای آن بیفزاید؟ گفتم از این خوشتر چیست که به گفته سعدی: خرم دلی که محبوب از در فرازش آید/ چون رزق نیکبختان بی منت سؤالی، فرمود آن هزار بیت است از عارفی بزرگوار و شاعری کریم النفس، که چون از معرفت نور و صفا دید/ به هر چیزی که دید اول خدا دید؛ شاعری که در همه عمر هیچ قصد گفتن شعر نکرده اما ناگهان طوطی طبعش به گفتار آمده و به یکباره بی تلقین و تکرار در میانه جمع منظومه ای آفریده که از عالم بالا گلشن راز نام گرفته و نیاز اهل دل شده است؛ گلشنی که: عیون نرگس او جمله بیناست/ زبان سوسن او جمله گویاست»(مقدمه دکتر حسین الهی قمشه ای بر گلشن راز)2. به سئوال دوم شما به دلیل آنکه میزان سن و سال و مدرک و حوزه مطالعاتی خود را مرقوم نفرمودید، نمی توان پاسخ مشخص و خاصی داد، مگر اینکه بعد از به استحضار رساندن جایگاه و ویژگی های شرح لاهیجی، خود پاسخ سؤالتان را از این متن برداشت کنید:کتاب «مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز» اثر ‌شمس‌الدین‌ محمد بن‌ یحیى‌ بن‌ على‌ گیلانى‌ مشهور به شیخ محمد لاهیجی و متخلص به «اسیری‌» عارف و‌ شاعر قرن نهم (متولد حدود 833 ق‌) ایرانی (لاهیجان) است.وی علاوه‌ بر عرفان‌ در علوم‌ فقه‌ و حدیث‌ و تفسیر تبحر داشت و چنانکه‌ در این اثر مفصّل‌ او، مفاتیح‌ الاعجاز، مى‌نماید، از کلام‌ و حکمت‌ نیز بهرة کامل‌ داشت‌. لاهیجی همیشه جامة سیاه‌ برتن داشت و او دلیل سیاه‌پوشى‌ خود را در جواب پرسش شاه اسماعیل صفوی،‌ نشان‌ واقعة کربلا و استمرار عزای‌ عاشورا برشمرد و این‌ حاکى‌ از پسندِ مذهبى‌ و معتقدات‌ شیعى‌ اوست‌. وی شخصی متشرع و متعادل و از ادعاهای‌ متداول صوفیه به دور بود‌.‌ ‌عرفان‌ِ لاهیجی متأثر از عرفانِ نظری‌ ابن‌ عربى‌ است. البته چنانکه‌ در آثار او مشهود است، دانش‌ و بینش‌ عرفانى‌ و ذوق‌ ادبى‌ او ترکیبى‌ است‌ از معرفت‌ مولوی‌وار و عشق‌ و رندی‌ حافظانه‌ و نظریة وحدت‌ وجود و مظهریت‌ اسمائى‌ ابن‌ عربى‌. (دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، اسیری لاهیجی، نجیب‌ مایل‌ هروی‌)مفاتیح‌ الاعجاز، مشهورترین‌ اثر لاهیجی در قلمرو معارف عرفانی‌ و معروف‌ترین‌ شرح‌ در میان‌ شروح‌ بر گلشن‌ راز شیخ محمود شبستری‌ است‌. شرح لاهیجى خود اثرى مستقل و مبنایى به شمار مى آید. لاهیجى در این تصنیف ارزشمند، مباحث گسترده اى از عرفان نظرى و عملى را به میان کشیده است که همگى مغتنم و سود بخش است. گرایش هاى شیعى و هماهنگی افق اندیشه هاى لاهیجى به آفاق تشیع، بر قدر و بهاى آن افزوده است. لاهیجى در این اثر، بر خلاف اکثر مؤلّفان متون عرفانى، در توصیف انسان کامل، تنها به بیان مفهوم اکتفا نکرده، بلکه جاى جاى کتابش را به نام حضرت موعود(عج)، متبرک مى کند. این شرح‌ در حقیقت‌ دانشنامه‌ای‌ است‌ از مطالب‌ و موضوعات‌ اساسی عرفان‌ نظری‌، با استشهاد به‌ آیات‌ و احادیث‌ و روایات‌ مستند‌ و اشعار و اقوال‌ بزرگان‌ اهل معرفت‌ و مشتمل‌ بر نکته‌های‌ برخاسته‌ از تجربه‌ها و دریافتهای‌ عرفانى‌ شارح‌. این‌ شرح‌ در طول‌ قرنها‌، همواره‌ مورد توجه‌ و مراجعة علاقمندان قرار داشته و در عصر صفویه‌ به‌ قلم‌ علامه محمد دهدار با عنوان‌ «ایجاز مفاتیح‌ الاعجاز» تلخیص‌ شده‌ است‌. این‌ کتاب با عنوان‌ «جام‌ دلنواز» به‌ ترکى‌ نیز ترجمه‌ شده‌ است‌. متن‌ کامل‌ آن بارها منتشر شده‌ و نسخه‌ای‌ نسبتاً معتبر از آن‌ به‌ کوشش‌ دکتر محمدرضا برزگر و عفت‌ کرباسى‌، در تهران‌ 1371 ش‌ انتشار یافته‌ است‌. 3. دوست عزیز، چنانکه به عرض رسید، هرچند که مشخصات سنّی و مدرک تحصیلی خود را یادآور نشدید، اما از آنجا که به نظر می آید از دوستان جوان و یا دانشجوی عزیزی باشید که به مباحث معرفتی علاقمندید، کتاب «گلشن عشق» گزیدة شرح گلشن راز لاهیجی، به انتخاب و تصحیح دکتر محمدرضا برزگر خالقى و عفت کرباسى، از انتشارات سخن را به شما پیشنهاد می کنم. این کتاب، برگزیدة مناسبی است از شرح گلشن راز لاهیجی برای دانشجویان علاقمند به ادبیات عرفانی، که در سلسلة کتاب های «از میراث ادب فارسی» به همراه مقدّمه‌ای در موضوع و شرح ها و متن کامل گلشن راز و شرح لاهیجی در 105 صفحه، آمده و البتّه معنی لغات دشوار آن هم به گونه‌ای مستقل نقل گشته است و در انتها، کتاب با فهرست‌های مختلف به پایان می‌رسد. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه