احادیثی در مورد ریا را شرح دهید و چگونه ریا و افکارهایی در این زمینه را از خود دور کنم؟

با ابراز خرسندی از گرایش معنوی شما، جهت مطالعه تفصیلی می توانید به کتاب چهل حدیث امام خمینی مراجعه کنید و جهت آشنایی مختصر توجه شما را به مطالب زیر جلب می کنیم.در رابطه با کسب اخلاص در اعمال اول باید نسبت به تعریف اخلاص و مراحل آن شناخت پیدا کنید. دوم این که مراحل اخلاص را به ترتیب مذکور رعایت کنید و شب و روز مراقب باشید تا کم کم به رعایت اخلاص عادت کنید. تعریف اخلاص: اخلاص ضد ریا است و آن عبارت است از خالص ساختن و قصد از غیرخدا و پرداختن نیت از ما سوى اللّه ، (معراج السعاده، ملا احمد نراقى، بحث اخلاص). امام صادق(ع) مى فرمایند: «لابدّ للعبد من خالص النیة فى کل حرکة و سکون اذلو لم یکن بهذا المعنى یکون غافلاً و الغافلون قد وصفهم الله و تعالى بقوله: ان هم الا کالانعام بل هم اضلّ و قال اولئک هم الغافلون...؛ براى بنده (خدا) در هر حرکت و سکونى از خالص ساختن نیت (براى خدا) چاره و گریزى نیست زیرا اگر چنین نباشد غافل است و غافلان را خداوند تعالى اینگونه توصیف فرموده: اینان مانند چهارپایان بلکه گمراه تر هستند و نیز فرموده: اینان همان کسانى هستند که غافلند»، (میزان الحکمه، محمد محمدى رى شهرى، ج 3، روایت 4748). پاره اى از ویژگى هاى مخلصین: اول - انجام کار براى خدا: این ویژگى از لابلاى تعریف اخلاص - مخصوصا با توجه به روایت پیش گفته - به دست مى آید. در روایتى دیگر درباره همین ویژگى حضرت على(ع) مى فرمایند: «طوبى لمن اخلص للّه عمله و علمه و حبه و بغضه، و اخذه و ترکه، و کلامه و صمته و فعله و قوله؛ خوشا به حال کسى که عمل و علم و حب و بغض و گرفتن و نگرفتن و سخن و سکوت و کردار و گفتارش (همه و همه را) براى خدا خالص گرداند»، (همان، روایت 4750). دوم - انجام عبادت براى خدا: ویژگى اول شامل این ویژگى هم مى شود ولى به جهت اهمیت عبادات جداگانه به یادآورى نیاز دارد زیرا عبادات اساسى ترین و مهمترین وسیله پرواز روح مى باشد ازاین رو اگر اخلاص در آن نباشد و ذره اى غیر خدا و ریا در نیت باشد نه تنها پرواز روح نیست بلکه حرام و تمام عمل عبادى باطل مى گردد مانند آن نجاستى است که اگر ذره اى از آن در یک دیگ بزرگ غذا باشد همه غذا را نجس مى کند به آن خاطر بحث زیر لازم و ضرورى مى باشد. اخلاص در عبادات چندین مرحله دارد:1- پاکسازى عمل از ریا: ریا نیز بر چند قسم است: الف) محض ریا یعنى عمل فقط و فقط براى نشان دادن به مردم انجام گیرد. ب ) انضمام ریا یعنى انجام عملى که هم در آن قصد قربت و هم قصد ریا و نشان دادن به مردم باشد. ج ) ریا در بعضى از اجزاء عمل چه آن بعضى واجب باشد یا مستحب. د ) ریا در مکان عمل گرچه خود عمل براى خدا باشد مثل خواندن نماز در صف اول جماعت که انتخاب صف اول ریایى باشد. ه ) ریا در زمان عمل گرچه خود عمل براى خدا باشد مثل خواندن نماز اول وقت که انتخاب زمان اول وقت از روى ریا باشد. و ) ریا در وصف عمل مثل خواندن نماز با تأنى و خشوع که این تأنى و خشوع از روى ریا باشد. اگر تمام این اقسام ریا نسبت به عمل عبادى (عملى که در آن قصد قربت شرط است مثل نماز) باشد هم حرام و هم مبطل عمل است البته با اختلاف کمى در فتاوا، (عروة الوثقى، سید محمد کاظم طباطبایى یزدى، ج 1، ص 470 تا 472، بحث نیت نماز).2- پاکسازى عمل از ریاى بعد از عمل: گاهى عملى مخلصانه انجام مى گیرد ولى بعد از اتمام عمل صاحب عمل کارى مى کند و یا سخنى مى گوید که به دیگران بفهماند فلان عمل را انجام داده ام این نوع ریا گرچه مبطل عمل عبادى نیست، اخلاص را شائبه دار مى کند.این خوشایند نفسانى و چشم بر ستایش دیگران دوختن مذموم است در قسمتى از روایتى مى فرماید: «... و یحرص فى کل امره على المحمدة...»، (میزان الحکمه، روایت 6807). یکى از علایم ریاکار این است که در هر کارى حریص بر ستایش (شنیدن) دیگران است. دیگران او را مشغول به نماز مى بینند او در همان وسط عمل خوشحال مى شود و به خود مى بالد گرچه عجب را حرام شرعى و باطل کننده عمل نمى دانند. بعد از انجام عمل: یعنى کسى بعد از عمل از این که دیگران بفهمند فلان عمل را انجام داده است خوشحال مى شود. این قسم نیز مرحله اى از اخلاص را شائبه دار و آلوده مى سازد گرچه مثل قسم قبلى حرام شرعى و مبطل عمل نیست.3- زهد قلبى: حضرت على(ع) مى فرمایند: «الزهد سجیة المخلصین؛ زهد، خلق و خوى مخلصین است»، (میزان الحکمه، ج 3، روایت 4789) و این ویژگى بسیار بلند و بالاست که از توان همت هاى معمولى بسى فراتر است و دست هر کسى به آن نخواهد رسید زیرا زهد قلبى یعنى بى رغبتى دل نسبت به غیر خدا اگر کسى به این مقام رسید فقیر و غنى برایش یکى است. در این مرحله انسان مخلص قلبش از رغبت به غیر خدا خالص مى گردد و این خود وقتى حاصل مى شود که انسان یقین قلبى داشته باشد زیرا حضرت مى فرمایند: «اصل الزهد الیقین...؛ ریشه زهد یقین است»، (همان، ج 4، رویات 7725) و نیز مى فرمایند: «یستدل على الیقین بقصر الامل و اخلاص العمل والزهد فى الدنیا؛ سه چیز دلیل بر یقین است: 1- آرزوى کوتاه، 2- اخلاص در عمل، 3- زهد در دنیا» یعنى هر کدام از اینها از یقین سرچشمه مى گیرد و یقین به قدرى گران و نایاب است که امام صادق(ع) مى فرمایند: «ما اوتى الناس اقل من الیقین؛ چیزى کمتر از یقین به مردم داده نشد»، (همان، روایت 22625) بنابراین زهد فرع بر یقین است و داشتن یقین هم امرى است بسیار مشکل. تذکر این نکته ضرورى است که این یقین آن یقین عرفى و معمولى رایج در زبان مردم نیست بلکه یک حال بلند معنوى و عرفانى است که با سال ها ریاضت شرعى حاصل مى شود. این ویژگى سوم بلندترین ویژگى هاى مخلصین است که خود نیز داراى مراتبى است. هر طالب کمالى باید این مراحل و ویژگى ها را در خود احیاء کند تا در سایه اخلاص و بالا بردن میزان آن به کمالات عالى انسانى برسد. این مسأله، جهادى دراز آهنگ مى طلبد و باید همواره با هواهاى نفسانى و خواهش هاى رنگارنگ نفس مبارزه کرد، تا به تدریج بر هواى نفس غالب شد و به گوهر اخلاص رسید. بنابراین همان طور که خود شما خوب می دانید، «اخلاص» به معناى پیراستن نفس از همه تعلقات و انگیزه هاى غیر الهى است. و نه تنها همه اعمال را براى خدا انجام دادن، که حتى وجود خویش را نیز براى خدا خواستن. در روایتى از پیامبر(ص) خطاب به ابوذر آمده است: ... و ما بلغ عبد حقیقة الاخلاص حتى لایحب ان یحمد على شیء من عمل للّه ... ؛ بنده هرگز به حقیقت اخلاص نمى رسد، جز آن که دوست نداشته باشد او را بر عمل خدایی بستایند...»(بحارالانوار، ج 82، ص 204 و ج 51، باب 116).براى رسیدن به این مرحله عزمى راسخ و تلاشى دراز آهنگ لازم است و هرکس به قدر همت و تلاش خویش - البته با عنایات و فیوضات خداوندى - مراتبى را سیر خواهد کرد و به فیوضاتى نائل خواهد آمد. آنچه در این مرحله بسیار ضرورى است دو جهاد همسو و همراه است: جهاد علمى و عملى.الف) جهاد علمى مستلزم داشتن مطالعات روشمند خداشناختى از طریق مطالعات فلسفى و عرفان نظرى است.ب ) جهاد عملى پیوستگى قلبى، یاد دائم حضرت حق و عبودیت و سر سپارى در پیشگاه پروردگار است، و آن نیز مراتبى دارد: مرتبه اول ترک محرمات و انجام واجبات است.مرتبه دوم ترک مکروهات و انجام مستحبات به ویژه اهتمام به نماز شب است. مرتبه سوم ترک آنچه موجب اشتغال قلب به غیر خداى مى شود. مانند بسیارى از مباحات، و همواره در جست و جوى خدا بودن و التزام به آنچه مقرب درگاه الهى است. اگر کسى این مراحل را به طور جدى پشت سر گذارد باز یک قدم به پیش برداشته و آن تسلیم نمودن اقالیم سبعه تن تحت فرمان الهى است. مرحله دوم بیرون راندن تمام رذایل نفسانى و حب دنیا از نهانخانه دل است و آن کس که بتواند شیطان نفس اماره را از خانه دل بیرون افکند، آن گاه خواهد دید که خداى سبحان - که صاحبخانه است - فضاى دل او را پر نموده است. در حدیث قدسى نیز آمده است که: «قلب المؤمن عرش الرحمان». به هر حال بهترین راه شروع نماز است که کون جامع و عبادت تام است و تا آن اصلاح نشود به جایى نمى توان رسید.در ادامه توجه شما را به معنای ریا و راهکارهای مقابله با آن جلب می کنیم:«ریا» از «رؤیت» گرفته شده و عبارت است از: «طلب منزلت و مقام در دل هاى مردم، به وسیله عبادات و طاعات خداوند متعال». این عمل حرام و سبب باطل شدن عبادت است. شخص ریاکار در بین مردم، نشان مى دهد که مخلص و مطیع واقعى خداوند است؛ در حالى که واقعاً چنین نیست. در اینجا باید توجه داشت که: تحقق ریا مشروط به قصد ریا است؛ یعنى، اگر قصد و نیت ریا نباشد، گناه محسوب نمى شود. همچنین ریا وابسته به داشتن غرضى دنیوى - نظیر کسب محبوبیت، ثروت و جاه و مقام - است. ریشه هاى این رذیله اخلاقى، عمدتاً به ضعف شناخت فرد باز مى گردد. در مبارزه با این مفسده و گناه بزرگ، باید در ابعاد معرفتى و رفتارى زیر تلاش کرد: 1. شناخت کرامت انسان: خداوند متعال به انسان ارزش و کرامت ویژه اى بخشیده و او را خلیفه خود در زمین قرار داده است بقره (2)، آیه 30.. چه ارزشى بالاتر از اینکه خداوند در حدیث قدسى مى فرماید«یابن آدم خلقت الاشیاء لاجلک و خلقتک لاجلىّ».: «اى پسر آدم! همه چیز را براى تو و تو را براى خود آفریدم و قلب تو را منزلگاه خود قرار دادم»سبزوارى، ملاهادى، شرح الأسماء الحسنى، (قم: بصیرتى)، ج 2. . از این رو کرامتى که خداوند براى انسان قرار داده و قلب و دل او را جایگاه خود قرار داده است؛ اقتضا مى کند که در قلب خود، غیر خدا را راه ندهد و در نیات و مقاصد خود شریکى براى او نگیرد. 2. ضرر ریا را باید شناخت که چگونه قلب را تیره و توفیق اصلاح نفس را سلب مى کند. اعمال نیک انسان را نابود و تبدیل به آتش دوزخ مى کند. در برخورد اولیه با ریا، شخص عاقل، رد پاى شیطان و نفس را تشخیص مى دهد و با ژرف اندیشى، درمى یابد که هوا و هوس، به جنبش آمده است تا براى لحظاتى، عقل را در پرده غفلت پوشانده و بهره اش را ببرد. این بهره پایدار نیست و فقط قوه خیال و وهم را ارضا مى کند! در اینجا عقل حکم مى کند که شخص لذت پایدار؛ یعنى، پیروى از دستورات خداوند را - که سعادت جاودان در بردارد - انتخاب کند و به وسوسه هاى شیطانِ وسوسه گر اعتنا نکند و پاى هوا و هوس را ببندد. 3. همواره باید در نظر داشت که طلب جاه و مقام نزد مردم، اظهار حاجت نزد نیازمندان است؛ چه آنان نیز همگى محتاجانى در پیشگاه خدا هستند و منزلت نزد آنان، اندکى سود ندارد. توصیه شده این آیه شریفه در تعقیبات نمازهاى واجب خوانده شود: «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِى الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ» .آل عمران (3)، آیه 26. مضمون آیه این است که: «خداوند، مالک تمام هستى است و از ملک خود به هر که خواهد، مى دهد و از هر که خواهد، دریغ مى کند و اگر بخواهد، مى تواند داده خود را باز پس گیرد. هر که را بخواهد عزیز مى گرداند و هر کس را که بخواهد، خوار و ذلیل مى سازد. تمام خیر و نیکى ها، به دست خداوند است و او به هر کارى توانا و قادر است». یکى از اسرار فضیلت خواندن این آیه بعد از نمازهاى واجب، این است که انسان با دقّت در مضمون آن، فقط به درگاه خداوند امیدوار باشد و از مردم و آنچه در دنیا است، قطع امید کند. این مرحله را علماى اخلاق «انقطاع عن الخلق» و یا «انقطاع الى الله» نامیده اند. خلاصه اینکه مؤمن باید یکسره متوجّه خدا شود و از خلایق قطع امید کند. 4. توجه به نعمت هاى اخروى و مقامات معنوى و بى اعتنایى به متاع زودگذر دنیا، در از بین بردن ریشه ریا بسیار مفید است. قرآن مجید درباره این مسئله مى فرماید: «وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ»؛ انعام (6)، آیه 32.؛ «سراى آخرت و نعمت هاى آن، براى پرهیزگاران بسى بهتر است، آیا در این باره تعقل نمى کنید؟!» در خاتمه یادآورى چند نکته بایسته است: یکم. براى از بین بردن ریا، لازم نیست انسان خود را در برابر مردم، فردى گناه کار جلوه دهد! این کار خلاف رضاى خدا و امرى ناپسند است. خداوند، دوست دارد آبروى بنده مؤمنش، نزد مردم حفظ شود و اگر لغزش دارد، نزد آنان رسوا نگردد؛ ولى بنده باید رابطه خود را با خدا نیکو گرداند و در خفا از گناهان خویش توبه کند و عهد نماید که از معاصى کناره گیرد و در این راه از خداوند مدد جوید. دوم. انسان نباید از ترس ریا، عبادات و حسنات را ترک کند. یکى از راه کارهاى شیطان براى بازداشتن انسان از عبادات و انجام دادن کارهاى پسندیده، این است که ترفندها و وسوسه هاى خود را براساس ویژگى هاى شخصیتى و نوع گرایش ها و بینش هاى فرد، طراحى مى کند و آن گاه وارد عمل مى شود. به عنوان مثال وقتى شیطان خود را از خارج کردن مؤمن از جرگه عابدان، ناتوان دید با ایجاد شبهه در عبادت هاى او، در قلبش نفوذ مى کند و به جاى اینکه «وسوسه کند نماز نخوان»؛ مى گوید: «این نماز تو نماز نیست؛ زیرا تو ریا مى کنى»، تا با این کار مؤمن نسبت به نماز و عبادتش سوء ظن پیدا کند. اگر شیطان در این مرحله موفق شود، شخص به تدریج نسبت به عباداتش بى رغبت مى شود و تا سر حد ترک آنها پیش مى رود. یکى از راه هاى مقابله مؤمن در این میدان، خنثى کردن وسوسه ریا است. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم در این باره مى فرماید: «اذا القى الشیطان احدکم و هو فى صلاته فقال: انک مراء فلیطل صلوته ما بدا له مالم یفته وقت فریضة، و اذا کان على شى ء من امر الاخرة فلیتمکث ما بدا له و اذا کان على شى ء من امر الدنیا فلیبرح»؛بحارالانوار، ج 69، ص 295 ؛ میزان الحکمه (چهار جلدى)، (قم: دارالحدیث، ویرایش دوم، 1416 ه.ق، 1375 شمسى)، ج 2، ص 1021.؛ «هرگاه یکى از شما مشغول نماز بود و شیطان به سراغش آمد و گفت: تو ریا مى کنى، تا جایى که مى تواند نمازش را طول دهد، به شرط آنکه وقت فریضه فوت نشود، و اگر مشغول کار آخرتى (عمل پسندیده اى) بود تا جایى که مى تواند آن را به درازا بکشاند و اگر سرگرم کار دنیوى بود، آن را رها کند».براى آگاهى بیشتر ر.ک: فهرى، سیداحمد، عجب و ریا. سوم. پاره اى از عبادات خود به خود در آشکار و معرض دید دیگران انجام مى شود؛ از قبیل: نماز جماعت، جهاد و... قرآن مجید نیز یکى از اوصاف مؤمنان را این مى داند که در خفا و آشکارا در راه خدا انفاق مى کنندنگا: رعد (13)، آیه 22 ؛ فاطر (35)، آیه 29 ؛ نمل (16)، آیه 75.. بنابراین در عین مواظبت بر مخفى بودن عبادت و دورى از ریا، شرایط نیز باید سنجیده شود و اعمالى که لازم است آشکارا انجام گیرد، با نیت خالص و استعانت از خداوند، همان سان انجام پذیرد. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه